سلام. من شادی شاهپسند هستم.
و من محمد تاجالدین.
شما به رادیو ابزار گوش میدهید.
قسمت دوم: حسنآباد، میدان ابزار.
حدود صد سال پیش، این منطقه در شمال غرب تهران بود و امروز در جنوب غرب! دارم از میدان حسنآباد حرف میزنم. یک گذر تاریخی و پرخاطره که قلب بازار ابزار ایران است. اما میدان حسنآباد از چه زمانی به این نام شناخته شد؟ اصلاً چرا به آن حسنآباد میگویند؟ برای پاسخ به این پرسشها باید به بیش از صد سال قبل برگردیم.
در آن زمان، میرزا یوسف آشتیانی که صدراعظم ناصرالدین شاه بود، بخش بزرگی از تهران امروزی را از شاه خرید. شاهان قاجار علاقه زیادی به فروش داشتند. میتوان گفت فروشندههای خوبی بودند! تنها مشکل این بود که چیزهایی را میفروختند که مال خودشان نبود!
برای مثال، ناصرالدین شاه مناطق حسنآباد، یوسفآباد، بهجتآباد، عباسآباد، ونک و اوین را به میرزا یوسف آشتیانی فروخت. البته در آن زمان این مناطق هنوز نامی نداشتند. بیابان و کوه و دشت بودند. اما به مرور زمان، این بیابانها و باغهای بینام، در دل تهران جدید جای گرفتند و برای خودشان نام و آوازهای پیدا کردند.
داستان ما به ۱۴۰ یا ۱۵۰ سال پیش برمیگردد. زمانی که میرزا یوسف آشتیانی زمینها را از شاه خرید و هر بخش را به نام یکی از پسرانش نامگذاری کرد. حسنآقا هم صاحب منطقه حسنآباد شد. حسن مستوفیالممالک خودش از سیاستمداران برجسته ایران است. او رکورددار تصدی مقام نخستوزیری است. مستوفیالممالک که میان مردم به لقب «آقا» شناخته میشد، شش دوره نخستوزیر بود. پنج دوره در زمان قاجار و یک دوره نیز در زمان رضاشاه پهلوی.
اما برگردیم به محله حسنآباد. میرزا یوسف آشتیانی برای پسرش، در این منطقه درختکاری کرد و آن را به یک باغ بزرگ تبدیل نمود. باغی پر از درختان میوه، چنار و کاج!
اما عمر میرزا یوسف آشتیانی و باغ زیبایش به دنیا نبود. در سال ۱۲۶۵ خورشیدی، صدراعظم درگذشت و زمینهایش به ورثه رسید. آن باغ زیبا تکهتکه شد و صاحبان جدیدی پیدا کرد.
شهر بزرگ شد و حسنآباد در دل پایتخت بلعیده شد! از آن باغ بزرگ امروز فقط استخرش باقی مانده که در محوطه سفارت ایتالیا قرار دارد.
تکهتکه کردن زمین و فروش آن به مردم ادامه یافت و به مرور کوچه و بازار و خیابان ساخته شد. منطقه کمکم شکل یک محله را به خود گرفت. در اواخر دوران قاجار، یعنی سالهای نزدیک به قرن چهاردهم خورشیدی، در منطقه حسنآباد حدود ۵۰۰ خانواده زندگی میکردند و در محل میدان کنونی، یک چهارراه ساخته شده بود.
عمر قاجار هم مانند عمر باغ میرزا یوسف آشتیانی به دنیا نبود. صدای چکمههای رضاخان در پایتخت پیچید و همه چیز دگرگون شد. رضاشاه که شیفته مدرنیسم غربی بود و از روی دست آتاتورک الگو برمیداشت، از شکل و شمایل پایتخت راضی نبود.
اما بنیانگذار سلسله پهلوی برای تغییر معماری تهران به سراغ یک معمار نرفت. او کریمآقا بوذرجمهری، از قزاقهای مورد اعتمادش را مأمور اداره تهران کرد. بوذرجمهری هم اول از همه به سراغ همه یادگارهای حکومت قاجار رفت. او دستور داد دروازههای هشتگانه تهران، تکیه دولت و هر ساختمانی که مردم را به یاد خاندان قاجار میانداخت، خراب کنند.
چهارراه حسنآباد هم از نگاه این قزاق خشن در امان نماند. بوذرجمهری تصمیم گرفت چهارراه را به یک میدان مدرن و اروپایی تبدیل کند. برای این کار، از قلیچ باقلیان، از معماران نامدار آن دوره کمک خواست. او نیز زیر نظر معمار ارمنی و خوشنام آن روزگار، یعنی لئون تادوسیان، چهار ساختمان شبیه به هم در اطراف میدان حسنآباد ساخت. ساختمانهایی با هشت گنبد به سبک سازههای اروپایی.
از آن زمان، میدان حسنآباد به میدان هشتگنبد نیز معروف شد.
همه روایتهایی که گفتیم به دوران به قدرت رسیدن رضاخان برمیگردد؛ یعنی اوایل دهه ۱۳۰۰ خورشیدی. در آن روزها، در شمال غرب میدان یک گورستان بزرگ وجود داشت. گورستانی که سر میرزا کوچکخان جنگلی را پس از آوردن به پایتخت، در آن خاک کردند! البته نگران نباشید. سر میرزا پس از چند سال به رشت منتقل شد و در آرامگاه خودش آرمید.
بوذرجمهری چند دستگاه آبپاش برای شستشوی خیابانهای تهران فراهم کرد. اما بعداً به این فکر افتاد که پایتخت مدرن ایران به یک اداره آتشنشانی نیاز دارد. به همین دلیل دستور داد گورستان قدیمی شمال میدان را خراب کنند و به جای آن اداره آتشنشانی بسازند. ادارهای که هنوز هم پابرجاست.
میدان حسنآباد از زمان ساخت، نامهای مختلفی داشته است؛ از هشتگنبد تا میدان ملکالمتکلمین و ۳۱ شهریور. اما در نهایت نام حسنآباد بر تاریخ آن ماندگار شد.
این میدان در این سالها از خرابی در امان نمانده است. در اوایل دهه پنجاه، یکی از ساختمانهای میدان را برای ساخت شعبه بانک ملی خراب کردند و یک بنای شیشهای به جای آن ساختند!
در سال ۱۳۷۷، بناهای میدان در فهرست آثار ملی ثبت شد، اما باز هم تخریب، گریبانگیر ساختمانهای نودساله شد. در سال ۱۳۹۸، ساختمان شمال غرب میدان در آتش سوخت و از بین رفت.
اما از چه زمانی میدان حسنآباد به بورس ابزار و یراق ایران تبدیل شد؟
از اوایل دهه چهل بود که مغازههای ابزارفروشی پا به میدان حسنآباد گذاشتند. یعنی در همان دورهای که کشور درگیر انقلاب سفید یا همان انقلاب شاه و مردم بود.
در آن دوره و پس از یک همهپرسی و تصویب انقلاب سفید، زمینهای کشاورزی از مالکیت اربابها خارج شد و بین کشاورزان تقسیم گردید. بسیاری که از پس هزینه نگهداری زمین برنیامدند، زمینهایشان را فروختند و راهی شهرها شدند.
از سوی دیگر، با افزایش قیمت نفت، کشور روی دور رشد اقتصادی افتاد و کارخانههای کوچک و بزرگی پا گرفتند. کارخانههایی که امروز فقط نامی از آنها باقی مانده؛ مانند ارج، آزمایش و…
صنعت به ابزار نیاز داشت و ابزار هم برای فروش و معرفی، به یک بورس واقعی احتیاج داشت. قرعه به نام میدان تاریخی حسنآباد افتاد.
سال به سال بر شمار مغازههای ابزارفروشی افزوده شد. این روند همزمان با ورود و گسترش ابزارآلات صنعتی بزرگ و کوچک به کشور بود.
در دهه پنجاه، این نیمهانقلاب صنعتی، جان تازهای گرفت. از طرف دیگر، در میدان حسنآباد در سال ۱۳۵۱ یک پاساژ بزرگ ابزار و یراق ساخته شد. پاساژی که هنوز پابرجاست و دهها مغازه ابزارفروشی در آن فعال هستند.
از آن سالها تا امروز، حسنآباد قلب تپنده بازار ابزار ایران است. هر کالا و برند جدیدی اول در این میدان خودی نشان میدهد و کاربران با آن آشنا میشوند.
اگر شما هم به ابزار و دنیای بزرگ و شگفتانگیز آن علاقه دارید، سری به میدان حسنآباد بزنید.
آنچه شنیدید، قسمت دوم رادیو ابزار بود. پادکستی که قرار است داستان ابزار را شنیدنی کند. ما این پادکست را در ساختمان شرکت رونیکس در خیابان جامی ضبط میکنیم. خوشحال میشویم پس از شنیدن این قسمت، نظرهایتان را با ما در میان بگذارید.
به نقل از سایت کارناوال درباره میتوان گفت:
“تماشای طهران قدیم و خرید در میدان حسن آباد
امروزه میدان حسن آباد تنها یک یادگاری از گذشته نیست بلکه جایی برای خرید و گشت و گذار نیز به شمار می رود. این میدان یکی از مراکز خرید کامواست و در این زمینه شهرت زیادی دارد. در پیرامون ميدان نیز فروشگاههای ابزار و يراقآلات و قفلفروشی به چشم می خورند و بورس سیسمونی فروشها در جنوب و مركز فروش مبلمان اداری و لوازم چوبی در شمال آن قرار دارد. یک زیرگذر شمالی- جنوبی برای گذر خودروها و پیوند خیابانهای حافظ و وحدتاسلامی در زیر میدان ساخته شده است تا عبور و مرور خودروها آسان تر صورت گیرد.”