یکی از سازهای جذاب و ساده، ساز کوزه است. این ساز با وجود ساختار ساده و تعداد اندک اجزایش، ویژگیهای منحصر به فردی دارد که باعث میشود صدایی قوی و تاثیرگذار تولید کند. در این قسمت از وبلاگ مدیر تولز، با این ساز ساده اما قدرتمند بیشتر آشنا میشویم.
مقاله بیوگرافی استاد حسن کسایی حاوی اطلاعات جامعی است.
ساز کوزه چیست؟
کوزه یا اودو یک ساز کوبهای است که معمولاً از جنس سفال یا سرامیک درست میشود. این ساز از ساز سنتی آفریقایی به نام اودو الهام گرفته که ریشه در کشور نیجریه دارد.
کوزه در گروه سازهای خودصدا قرار میگیرد و بیشتر با ضربههای انگشتان دست نواخته میشود. این ساز در مناطق جنوب و جنوب شرقی ایران با شکلهای مختلف و روشهای نواختن متنوعی دیده میشود.
ساز کوزه، سازی ساده اما پرظرفیت و تأثیرگذار است.
صدادهی و تواناییهای بسیار بالا
برخلاف آنچه ممکن است به نظر برسد، کوزه با وجود ساختار سادهای که دارد، میتواند صداهای متنوع و قابلیتهای اجرایی بسیار خوبی برای قطعات و ریتمهای گوناگون ارائه دهد. نمونههای دیگری از این نوع ساز در فرهنگ آفریقا به ویژه کشور نیجریه وجود دارد که با نام اودو شناخته میشود.
اودو در زبان محلی به معنای ظرف سفالی است و مانند کوزه ایرانی در گذشته بیشتر برای کارهای غیرموسیقایی به کار میرفته و به تدریج وارد مراسم و آیینهای خاص موسیقایی شده است.
این ساز که در فرهنگ آفریقایی دارای ارزش معنوی و باورهای خاصی نیز هست، شکل ظاهری آن کمی با نمونه ایرانی تفاوت دارد و معمولاً یک سوراخ در کنار بدنه آن دیده میشود.
امروزه اودوهایی که روی آنها پوست کشیده شده نیز ساخته میشوند و استفاده از آنها در موسیقی بسیار رواج دارد. نوع دیگری از کوزه با نام گاتام در جنوب هند وجود دارد.
گاتام که سازی قدیمی در هند محسوب میشود، از اودو بزرگتر است و معمولاً بدون پوست یا سوراخ در بدنه میباشد. این ساز تکنیکهای پیچیده و زیبایی دارد که رنگ صوتی آن را متمایز میکند. سازهای دیگری از این خانواده با نامهای مختلف در جهان وجود دارند، اما به طور کلی این سه نوع کوزه بیشتر شناخته شده و مورد توجه قرار گرفتهاند.
از نوازندگان سرشناس این ساز میتوان به استاد فربد یدالهی و استاد بهنام سامانی اشاره کرد.
تاریخچه ساز کوبه ای کوزه
سابقه ساز کوبهای کوزه نشان میدهد که این ساز با ضربه زدن مستقیم نواخته میشود، اما روش نواختن آن در مناطق مختلف ایران فرق میکند. بهطور مثال، در استانهایی مثل کرمان، هرمزگان و سیستان و بلوچستان، شیوههای متفاوتی برای نواختن آن وجود دارد. در هرمزگان به این کوزه، جله میگویند.
جالب است که کوزههای هرمزگان و سیستان و بلوچستان محبوبیت بیشتری پیدا کردهاند و نحوه نواختن آنها نیز با هم تفاوت دارد. روش درست کردن، پختن و حتی جنس خاک کوزههای سیستانی متفاوت است و هنگام نواختن، معمولاً آن را کنار یک سینهای قرار میدهند و مینوازند.
برای مطالعه بیشتر، به موسیقی کرال ایرانی چیست ؟ سری سر بزنید.
با وجود تواناییهای ساز کوزه در تولید صداهای گوناگون و قابلیت استفاده آن در ساختن قطعات و ریتمهای متنوع، این ساز چندان میان مردم شناخته شده نیست. آهنگسازان بیشتر از آن به عنوان یک ساز تزیینی یا “افکتیو” در قطعات استفاده میکنند و کمتر به عنوان یک ساز مستقل و کامل به آن نگاه میشود.
برای اطلاعات بیشتر، به مقاله علت نامگذاری اسامی گوشه های ردیف موسیقی سنتی ایران مراجعه کنید.