بالابان یک ساز بادی است که با دو تیغه یا زبانه صدا تولید میکند. این ساز بیشتر در مناطق آذربایجان ایران، کشور آذربایجان و ترکیه رواج دارد و در نواحی شمال غربی ایران نیز بسیار پرطرفدار است.
صدای بالابان خیلی شبیه به ساز دودوک است و گاهی این دو با هم اشتباه گرفته میشوند؛ اما در واقع بالابان سازی مستقل با ویژگیهای خاص خودش است. اگر میخواهید اطلاعات کامل و جالبی درباره ساز بالابان به دست آورید، پیشنهاد میکنیم این مطلب را در وبلاگ مدیر تولز دنبال کنید.
ساختار ساز بالابان
بالابان از چهار قسمت اصلی ساخته شده است: یک لوله، یک تیغه که صدا تولید میکند، یک قطعه برای تنظیم صدا و یک درپوش. در بخشهای بعدی، هر یک از این اجزا را به طور جداگانه بررسی خواهیم کرد.
استوانه
این ساز که با نام گودا نیز شناخته میشود، بدنهای به طول تقریبی ۲۸ تا ۳۲ سانتیمتر دارد. برای ساختن آن معمولاً از چوب درختانی مثل زردآلو، فندق، گردو، توت یا شمشاد استفاده میکنند. در گذشته، روی بدنه آن تنها ۶ سوراخ تعبیه میشد، اما امروزه تعداد این سوراخها به ۷ یا ۸ عدد افزایش یافته است. علاوه بر این، در پشت ساز یک سوراخ جداگانه برای قرارگیری انگشت شست وجود دارد. قطر داخلی کانال ساز نیز حدود ۱.۵ سانتیمتر است.
آنش (زبانه)
زبانه این ساز از یک تکه نی به طول ده سانتیمتر ساخته شده که انتهای آن پهن و صاف شده است. این زبانه، بزرگترین و عریضترین نوع زبانهی دو لایه در میان سازهای بادی ایران به شمار میرود. این طراحی ویژه باعث میشود لبهای نوازنده مستقیماً با سطح پهن زبانه تماس پیدا کند و در نتیجه، نوازنده قادر است با این ساز، تغییرات صوتی ظریف و زیبایی را ایجاد کند.
کلاهک
کلاهک به بخشی به نام تنظیمکننده متصل میشود تا نوازندگی راحتتر انجام شود. این قطعه معمولاً از چوب درختانی مانند بید، فندق، زغالاخته یا توت ساخته شده و به تنظیمکننده وصل میشود.
تنظیمکننده
این وسیله ۶ سانتیمتر درازا و ۱ سانتیمتر پهنا دارد و از چوب درخت بید یا مو ساخته میشود.
تاریخچه ساز بالابان
پیشینه ساز بالابان به روزهای آغازین دوره اسلامی در ایران میرسد. نام این ساز در کتابهای لغت ترکی و روسی به شکلهای بَلَبَن، بالَبَن و بالابَن دیده میشود. در فرهنگ لغت آذربایجانی-روسی، بالابان به معنای سازی نهچندان بزرگ و شبیه به ساز زرنا معرفی شده است. در لغتنامه ترکی نیز این ساز، شبیه به نی توصیف شده که در منطقه ارزروم رواج دارد. روسها نیز در زبان خود، بالابان را به عنوان یک ساز بادی دارای زبانه میشناسند که میان مردمان قفقاز شمالی و ایران رایج است.