سنتور یکی از سازهای کهن و اصیل ایرانی است که جایگاه ویژهای در موسیقی سنتی ایران دارد. اگر کنجکاوید درباره پیشینه این ساز بیشتر بدانید، نام «حبیب سماعی» را باید به خاطر بسپارید. از او به عنوان پدر سنتور نوین ایران یاد میشود. شاید برایتان سوال شود چرا چنین لقبی به او دادهاند؟
دلیلش این است که حبیب سماعی در دوران خود تنها نوازنده چیرهدست سنتور بود. تأثیر او در گسترش و محبوبیت این ساز آنقدر عمیق بود که پس از درگذشتش، مدتی نوازندگی سنتور با افت روبهرو شد. سالها بعد، یکی از شاگردان برجسته او به نام ابوالحسن صبا توانست سنتور را دوباره در جامعه مطرح کند.
اگر دوست دارید بیشتر با زندگی این استاد بزرگ سنتور آشنا شوید، پیشنهاد میکنیم ادامه مطلب را بخوانید. همچنین در وبلاگ مدیر تولز میتوانید زندگینامه دیگر استادان برجسته موسیقی ایرانی را نیز مطالعه کنید.
کودکی حبیب سماعی
حبیب سماعی پسر حبیب سماع حضور بود. پدرش در دوران قاجار از نوازندگان نامدار سنتور و تنبک به شمار میرفت. این پدر هنرمند، آموزش موسیقی به پسرش را از زمانی که تنها چهار سال داشت آغاز کرد. به دلیل همین آموزشهای زودهنگام، وقتی حبیب سماعی به ده سالگی رسید، در نواختن سنتور چنان مهارتی داشت که مورد ستایش استادان بزرگ موسیقی، مانند نایب اسدالله و آقا حسینقلی قرار گرفت. او تحصیلات خود را نیز در مدرسهی موزیک سالار معزز به پایان رساند.
جوانی سماعی
حبیب سماعی عشق و علاقهی زیادی به ارتش داشت. او از همان سنین جوانی به ارتش پیوست و تا پایان عمرش در آنجا خدمت کرد. در کنار فعالیت نظامی، با راهنمایی ابوالحسن صبا، یادگیری ساز سنتور را نیز آغاز کرد. او شاگردان سرشناسی تربیت کرد، اما روش آموزشش کاملاً متفاوت بود. درس دادن او از نظم و قاعدهی مشخصی پیروی نمیکرد و هر جلسه، مبحثی جدید و بدون برنامهریزی قبلی تدریس میشد. حبیب سماعی از بیشتر شاگردانش ناراضی بود و اعتقاد داشت فقط تعداد کمی با صبر و حوصله یاد میگیرند و بقیه تنها دل به ساز زدن سپردهاند. او تنها عدهی معدودی مانند قباد ظفر، مرتضی عبدالرسولی و نورعلی برومند را شاگردان واقعی خود میدانست.
با این حال، تدریس تنها فعالیت هنری او در جوانی نبود. وقتی فرستندهی رادیو تهران تازه شروع به کار کرده بود، حبیب سماعی از نخستین کسانی بود که در رادیو سنتور نواخت. پس از این اجرا، نام او بر سر زبانها افتاد و میان مردم بسیار مشهور شد. بعد از مدتی، به او پیشنهاد شد تا از شغل افسری در ارتش کنار بکشد و به عنوان هنرآموز سنتور در وزارت فرهنگ مشغول کار شود. سماعی در ابتدا این پیشنهاد را پذیرفت، اما به دلیل علاقهی عمیقش به ارتش، پس از چندی از کار هنری در وزارت فرهنگ دست کشید و دوباره به خدمت در ارتش بازگشت.
سبک خاص سنتورنوازی
حبیب سماعی به خاطر شیوه خاص نواختن سنتور، در موسیقی ایرانی ماندگار شد. در ادامه، چند ویژگی منحصربهفرد نوازندگی او را مرور میکنیم.
در دورهای که حبیب سماعی سنتور مینواخت، موسیقی ایرانی به سمت نواهای مدرن و غربی پیش میرفت. او با این تغییرات مخالف بود و سعی میکرد اصول قدیمی را حفظ کند. برای نمونه، در آن زمان بیشتر قطعات بر پایه گام ساخته میشدند؛ اما حبیب همچنان از دانگ بهره میگرفت. همچنین، در بخش ریتم هم از ادوار ایقاعی قدیم استفاده میکرد.
مضرابهای حبیب با دیگر نوازندگان سنتور تفاوت داشت. مضرابهای او ساده و چوبی بودند و رویشان چیزی کشیده نمیشد؛ در حالی که بقیه معمولاً مضرابها را با پارچه یا چرم میپوشاندند. هدف حبیب از این کار، حفظ شفافیت و صدای اصیل سنتور بود.
او در نواختن از تزئینات فراوان و ظریفی استفاده میکرد که به سختی قابل نتنویسی بودند.
حبیب علاوه بر مهارت بالا در نوازندگی، در جلب توجه تماشاگران نیز استعداد زیادی داشت. نقل است که هیچ بینندهای نمیتوانست تا پایان برنامه، چشم از اجرای او بردارد.
ردیفهای حبیب سماعی
سماعی، استاد موسیقی، یک دستنوشته ویژه برای شاگردش مرتضی عبدالرسولی باقی گذاشت. در این یادداشت، او ردیفهای موسیقی را به دوازده گروه تقسیم کرده بود که به شرح زیر است:
۱ـ دستگاه شور
۲ـ دستگاه سوز و گداز
۳ـ دستگاه طرز تجنیس
۴ـ دستگاه بیوتات
۵ـ دستگاه رُهاب
۶ـ دستگاه دوگاه
۷ـ دستگاه سهگاه
۸ـ دستگاه چهارگاه
۹ـ دستگاه همایون
۱۰ـ دستگاه ماهور
۱۱ـ دستگاه نوا
۱۲ـ دستگاه راسته پنجگاه
یکی دیگر از شاگردان سماعی به نام طلیعه کامران، این دوازده ردیف را در کتابی با عنوان «بخشهایی از ردیف حبیب سماعی به روایت طلیعه کامران» گردآوری و چاپ کرد. سالها بعد، ابوالحسن صبا که از دوستان و شاگردان سماعی بود، با الگوگیری از نغمهها، آوازها و گوشههای ساخته سماعی، مجموعهای به نام ردیف سنتور صبا را پدید آورد. امروزه بیشتر استادان موسیقی، از همین ردیف برای آموزش سنتور به هنرجویان استفاده میکنند.
دوران ناخوش زندگی و مرگ
حبیب سماعی در زندگی خود، روزهای سخت و غمانگیز زیادی را پشت سر گذاشت. میگویند او در جوانی دلباخته خواننده و نوازنده سهتار مشهوری به نام بتول رضایی، معروف به پروانه، شده بود. اما پروانه بر اثر بیماری سل درگذشت و این فقدان، تأثیر عمیقی بر موسیقی و نواختن سماعی گذاشت.
سماعی بعدها ازدواج دیگری کرد، ولی این وصلت نیز با اندوه همراه شد؛ چرا که فرزند کوچکش از این ازدواج از دنیا رفت. این اتفاقات پیاپی، روحیه او را به شدت تضعیف کرد و سلامت جسمانیاش نیز روزبهروز تحلیل رفت. حبیب در نهایت به بیماری ذاتالریه مبتلا شد و پزشک معالجش درباره وضعیت جسمانی او گفت: سماعی حتی یک عضو سالم در بدن ندارد و تا جایی که امکان داشته، با خودش دشمنی کرده است.
در پایان، پدر سنتور امروزی ایران، در بیستم تیرماه سال ۱۳۲۵، در سن تنها ۴۱ سالگی چشم از جهان فروبست.