سازهای دوتار و تنبور هر دو از سازهای زهی و پرطرفدار هستند که از نظر ظاهری شبیه به هم به نظر میرسند. این شباهت، گاهی تشخیص آنها از یکدیگر را سخت میکند. با این حال، این دو ساز با وجود شباهتهای ظاهری، تفاوتهای مشخصی نیز دارند که در ادامه به آنها خواهیم پرداخت. اگر میخواهید بیشتر با تفاوتهای دوتار و تنبور آشنا شوید، در ادامه این مطلب با ما همراه باشید.
آشنایی با ساز دو تار
دوتار یک ساز سنتی ایرانی است که با کشیدن یا زخمه زدن روی سیمهایش صدا تولید میکند. همانطور که از اسمش پیداست، این ساز دو سیم دارد. نوازندگان معمولاً به جای استفاده از مضراب، با ناخنهایشان به سیمها زخمه میزنند.
شکل کاسهٔ دوتار شبیه به گلابی است و دستهای بلند و باریک دارد. روی دستهی آن معمولاً بین ۱۷ تا ۲۰ دستان (پرده) بسته میشود. البته در بعضی مناطق جنوب ایران، دوتارهایی دیده میشوند که بدون دستان هستند.
روی سطح جلویی کاسهٔ ساز از چوب استفاده شده و همان دو سیم، با فاصلههای صوتی متفاوت نسبت به هم کوک میشوند و به همین دلیل نام “دوتار” را برای این ساز انتخاب کردهاند.
ساختمان ساز
دوتار کاسهای به شکل گلابی و دستهای بلند دارد که روی آن دو سیم (یا تار) قرار گرفته است. طول دستهی این ساز نزدیک به ۶۰ سانتیمتر و اندازهٔ کلی آن حدود یک متر است.
کاسهٔ ساز را معمولاً از چوب درخت شاهتوت میسازند و دستهٔ آن از چوب درختانی مانند زردآلو یا گردو ساخته میشود. در گذشته به جای سیمهای فلزی، از ابریشم برای ساخت تارهای این ساز استفاده میکردند.
آشنایی با ساز تنبور
تنبور که گاهی به آن تنبوره هم گفته میشود، یک ساز زهی است. شکل کاسهٔ آن شبیه یک گلابی نصفشده است و دستهای بلند دارد. این ساز معمولاً بین ۱۳ تا ۱۴ پرده و ۲ یا ۳ سیم دارد.
در مجموعه قطعات موسیقی تنبور، حدود ۷۲ مقام شناخته شده وجود دارد. از این تعداد، ۱۶ مقام برای مجالس و محافل استفاده میشود و ۵۶ مقام دیگر، مقامهای حقانی یا کلام نام دارند. اساس موسیقی تنبور، مانند موسیقی سنتی ایرانی، بر پایه بدیههنوازی و خلاقیت آنی است.
کاسه و صفحه این ساز از چوب درخت توت و دسته آن از چوب درخت گردو ساخته شده است. سیمهای آن در امتداد یک دسته بلند و روی کاسه کشیده شدهاند و با ضربهزدن انگشتان دست به صدا درمیآیند. نواختن این ساز با پنجه دست انجام میشود و این ویژگی، نشاندهنده پیوند و خویشاوندی آن با سازهای دیگری مانند تنبور، دوتار محلی و سهتار است که آنها هم با انگشت و ناخن نواخته میشوند.
مقایسه ظاهری و تفاوت ساز دوتار و تنبور
دوتار و تنبور هر دو کاسهای شبیه به میوه گلابی دارند که از چوب درخت توت ساخته شده است. هر دوی این سازها یک دسته بلند دارند که معمولاً از چوب گردو یا زردآلو درست میشود. طول دسته دوتار تقریباً ۶۰ سانتیمتر است و در مجموع، اندازه کل ساز به حدود یک متر میرسد. روی دسته دوتار بین ۱۷ تا ۲۰ دستان بسته میشود، البته در بعضی از مناطق جنوب ایران نوعی از دوتار وجود دارد که اصلاً دستان ندارد.
برای یادگیری پیشرفته، به آهنگ های ساده برای نواختن گیتار مراجعه کنید.
مقاله آشنایی با استاد احمد عبادی، مبدع روش کوک نوین برای سهتار حاوی اطلاعات جامعی است.
دوتار دو سیم دارد، در حالی که تنبور سه سیم دارد. گفته میشود که در گذشته به تنبور تنها دو سیم متصل بود و بعدها سیم سوم به آن اضافه شد. در گذشته جنس این سیمها از ابریشم بود، اما به مرور زمان سیمهای فلزی جای آن را گرفتند. طول تنبور بین ۷۰ تا ۸۰ سانتیمتر است و سیمهای آن شامل یک سیم واخوان و دو سیم اصلی میشود. دوتار دو گوشی دارد، اما تنبور امروزی سه گوشی برای کوک کردن سیمها دارد. سایر بخشهای مشترک این دو ساز شامل سیمگیر، خرک و شیطانک است.
این موضوع را بهتر بشناسید با مطالعه مصاحبه آموزشگاه الهام با سینا صالحی، مدرس ویولن.
بررسی نحوه نواختن
ساز دوتار را معمولاً مانند تنبور با مضراب نمینوازند و به جای آن، با ناخن به سیمهای آن ضربه میزنند. روش نواختن دوتار در مناطق گوناگون، تفاوتهایی دارد؛ اما در بیشتر جاها با استفاده از انگشت اشاره و انگشت شست این کار انجام میشود. در مقابل، برای نواختن تنبور از چهار انگشت دست راست استفاده میکنند و معمولاً انگشت شست در نواختن آن نقشی ندارد.
کوک کردن دوتار و تنبور
دوتار معمولاً با فاصلهای معادل چهار یا پنج نت کوک میشود. البته، نحوهٔ کوک این ساز در مناطق گوناگون، متفاوت است. به طور مثال، در مناطق ترکمننشین، کتول، شرق مازندران و همچنین شرق و شمال خراسان، سیم اول روی نت «لا» و سیم دوم روی نت «می» کوک میشود.
تنبور نیز به چند روش کوک میشود. دو سیم اول این ساز که به آنها «سیم دو» گفته میشود، معمولاً بر اساس نت «لا» تنظیم میشوند. سیم سوم که به نامهای «سیم سل» یا «سیم اخوان» شناخته میشود، با فاصلهای چهار یا پنج نت پایینتر از سیم دو کوک میگردد.
برخی از سرشناسترین نوازندگان دوتار عبارتاند از: حاج قربان سلیمانی (که عکس او در بالا دیده میشود)، استاد غلامعلی پورعطایی و حاج عثمان محمد پرست.
همچنین از میان نوازندگان برجستهٔ تنبور نیز میتوان به سید خلیل عالینژاد، درویش امیر حیاتی و… اشاره کرد.