سازهای تنبور و سهتار ممکن است در ابتدا شبیه به هم به نظر برسند، اما در واقع با یکدیگر تفاوتهای زیادی دارند. در این نوشته از وبلاگ مدیر تولز، به بررسی این تفاوتها میپردازیم. اگر دوست دارید بیشتر با فرق بین تنبور و سهتار آشنا شوید، پیشنهاد میکنیم تا پایان این مطلب با ما همراه باشید.
ساز تنبور
تنبور یک ساز قدیمی است که ریشه آن به ایران و کشورهای عربی میرسد و از دسته سازهای شبیه به عود به شمار میآید. این ساز را میتوان قدیمیترین ساز زهی دانست که با زخمه نواخته میشود و ویژگیهایی مانند کاسه، دسته بلند و سیم داشته است. پژوهشها نشان میدهد که قدمت تنبور به ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح بازمیگردد.
این ساز دارای دستهای دراز و کاسهای شبیه به گلابی است و معمولاً از چوب درخت توت ساخته میشود. کاسه تنبور به دو شکل ساخته میشود: نوع یکتکه که از گذشته رواج داشته، و نوع چندتکه که در سالهای اخیر با الهام از کاسه سهتار ساخته شده است.
طول تنبور حدود ۷۰ تا ۸۰ سانتیمتر است و سه سیم دارد؛ یک سیم به عنوان واخوان و دو سیم اصلی. در گذشته، بنا بر گفته فارابی، از یک یا دو سیم اصلی استفاده میکردهاند، اما امروزه معمولاً سه سیم دارد. این ساز در مجموع چهارده پرده دارد و فاقد ربعپرده است.
ساز سه تار
سهتار یکی از سازهای سنتی ایران است که با زخمه زدن به سیمهایش نواخته میشود. این ساز معمولاً با ناخن انگشت سبابه دست راست نواخته میشود. سهتار چهار سیم دارد که جنس آنها از فولاد و برنز است و در طول ساز از پایین تا بالا کشیده شدهاند. روی دستهٔ سهتار، ۲۸ پردهٔ متحرک وجود دارد که معمولاً از جنس رودهٔ حیوانات یا نوعی نخ مخصوص ساخته میشوند. صدای سهتار بسیار نرم و آرام است و دامنهٔ صدای آن حدود سه اکتاو میباشد، از نتهای بم تا نتهای بسیار زیر.
این ساز در دستهٔ سازهایی مانند دوتار و تنبور جای میگیرد و امروزه در گروه سازهای ایرانی با پردهبندی نزدیک به تار شناخته میشود. صدای سهتار لطیف و مخملی است و در ساخت آن از چوب، فلز و رشتههای زه یا نایلون استفاده میشود.
هر سازی با توجه به ویژگیهای فنی و ساختاری خود، امکان اجرای تکنیکهای گوناگونی را فراهم میکند. سهتار نیز تکنیکهای مخصوص به خود را دارد. این ساز معمولاً در حالت نشسته و به صورت افقی روی پای نوازنده قرار میگیرد، به طوری که دسته در سمت چپ و کاسهٔ صوتی در سمت راست باشد. نوازنده با انگشتان دست چپ پردهها را میگیرد و با ناخن انگشت اشارهٔ دست راست به سیمها ضربه میزند. به دلیل سبک بودن ساز، گاهی آن را در حالت ایستاده نیز مینوازند.
تفاوت ساز تنبور و سه تار
بر اساس اطلاعات موجود، ساز سهتار با الهام از ساز تنبور ساخته شده است. به همین دلیل است که این دو ساز بسیار به هم شبیه هستند. تنبور که به نوعی نیای سهتار محسوب میشود، با تمام انگشتان دست نواخته میشود. اما در مقابل، سهتار تنها با سه انگشتِ اشاره، میانی و حلقه نواخته میشود. البته در برخی موارد استثنا هم دیده میشود.
از دیگر تفاوتهای تنبور و سهتار میتوان به تعداد پردهها و سیمهای آنها اشاره کرد. ساز تنبور دارای چهار سیم است. ساز سهتار هم مانند تنبور چهار سیم دارد، اما سیم چهارم آن جدیدتر است و بعدها اضافه شده. دربارهی پردهها نیز باید گفت که سهتار حدود ۲۵ تا ۲۸ پردهی متحرک روی دستهی خود دارد، در حالی که تنبور بین ۱۳ تا ۱۸ پرده دارد.
تفاوت مهم دیگر این است که ساز سهتار به تنهایی نمیتواند در یک اجرای گروهی حاضر شود، چون حجم صدای آن بسیار کم است؛ مگر اینکه از وسایل الکترونیکی برای تقویت صدا استفاده شود. به همین دلیل، برای نواختن این ساز بهتر است از محیطی آرام و به دور از سر و صدا استفاده کرد تا صدای آن به خوبی شنیده شود.
سایر تفاوت های بارز سه تار و تنبور
ساز سهتار از چهار سیم فلزی (از جنس فولاد و برنج) تشکیل شده که در امتداد دستهٔ ساز، از قسمت کاسه تا انتهای پنجه کشیده شدهاند. جالب است بدانید که در گذشته این ساز تنها سه سیم داشت و بعدها سیم چهارم به آن اضافه شد.
ساز تار معمولاً دو یا سه سیم و ۱۴ پرده دارد که به فاصلههای اکتاو روی دسته قرار گرفتهاند.
ساز تنبور در مقایسه با سهتار، دستهای کوتاهتر و کاسهای بزرگتر دارد.
کاسهٔ سهتار نیز نسبت به تنبور کوچکتر است و جنس رویهٔ آن از چوب میباشد.
تنبور به شکل سنتی ۱۴ پرده (دستان) و دو سیم دارد، اما امروزه معمولاً با سه سیم ساخته میشود.
سهتار در مقابل، دارای ۲۵ پردهٔ متحرک است که از جنس رودهٔ حیوانات یا ابریشم ساخته میشوند.
برای ساخت کاسهٔ تنبور معمولاً از چوب درخت توت استفاده میشود و دستهٔ آن از چوب گردو است. گاهی برای تزئین نیز از چوبهایی مانند شمشاد، عناب یا آبنوس بهره میبرند.
در ساخت سهتار نیز از چوبهایی مثل گردو و توت برای بخشهای اصلی مانند بدنه، صفحه و دسته استفاده میشود. سیمها از جنس فلز (برنج و فولاد) هستند و برای تزئین قسمتهایی مثل دسته، شیطانک و سیمگیر از استخوان بهره میگیرند.
ساز تنبور معمولاً دو یا سه گوشی دارد (در برخی نمونههای خاص تا پنج گوشی) که از چوب بید ساخته میشوند. این ساز جعبهای برای گوشیها (لانهٔ کوک) ندارد و گوشیها مستقیماً داخل سوراخهای انتهای دسته قرار میگیرند.
دستهٔ سهتار بین ۴۰ تا ۴۸ سانتیمتر طول دارد. بخشی که گوشیها در آن نصب میشوند ۱۲ سانتیمتر است و پهنای دسته نیز حدود ۳ سانتیمتر میباشد.
طول دستهٔ تنبور به همراه سرپنجه بین ۴۳ تا ۵۴.۷ سانتیمتر است. بدون سرپنجه، این طول به ۳۵ تا ۴۱.۵ سانتیمتر میرسد. سرپنجه نیز ۱۲ تا ۱۳.۷ سانتیمتر طول و عرض دسته بین ۲ تا ۳ سانتیمتر است.
وسعت صدای سهتار نزدیک به سه اکتاو است. اما تنبور به دلیل بزرگتر بودن کاسهاش، صدای پرحجمتر و رساتری تولید میکند.