ورزش چوگان یکی از قدیمی‌ترین ورزش‌های تیمی دنیاست که با اسب و چوب مخصوص انجام می‌شود. این بازی که به “بازی پادشاهان” معروف است، امروزه در سراسر جهان طرفداران زیادی دارد.
**میدان بازی و بازیکنان:**
یک زمین چوگان معمولاً چمن و بسیار بزرگ است. در هر تیم، چهار سوارکار حضور دارند. بازیکنان سعی می‌کنند با استفاده از چوب چوگان، یک توپ کوچک را به دروازه حریف برسانند و گل بزنند.
**مدت بازی:**
بازی به بخش‌هایی به نام «چوکه» تقسیم می‌شود. زمان هر چوکه هفت دقیقه است و بین آن‌ها استراحت کوتاهی وجود دارد. در این زمان، سوارکاران می‌توانند اسب‌های خود را عوض کنند.
**قوانین اصلی:**
مهم‌ترین قانون، “حق تقدم” است. بازیکنی که توپ در مسیر او قرار دارد، حق دارد اولین نفری باشد که به توپ می‌زند. دیگر بازیکنان نمی‌توانند به شکلی خطرناک به مسیر او وارد شوند.
قانون دیگر، “زاویه برخورد” است. بازیکنان فقط از جهات مشخص و ایمنی می‌توانند به حریف نزدیک شوند تا از بروز حوادث ناگوار جلوگیری شود.
**اسب‌ها:**
اسب‌های چوگان معمولاً از نژاد خاصی هستند و استقامت و چابکی بالایی دارند. این اسب‌ها نقش بسیار مهمی در موفقیت تیم دارند و به خوبی آموزش دیده‌اند.
این ورزش ترکیبی از مهارت سوارکاری، همکاری تیمی و سرعت عمل است و یک بازی مهیج و پرچالش محسوب می‌شود.
ورزش‌ها نقش بسیار مهمی در فرهنگ و گذشته ملت‌ها ایفا می‌کنند. بعضی از آن‌ها علاوه بر جنبه سرگرمی و رقابتی، از نظر تاریخی، فرهنگی و حتی گاهی سیاسی نیز اهمیت دارند. چوگان یکی از قدیمی‌ترین ورزش‌های جهان است که پیشینه آن به ایران باستان بازمی‌گردد و از دیرباز به عنوان یک میراث فرهنگی ارزشمند برای ایرانیان شناخته شده است. این ورزش، کهن‌ترین بازی گروهی است که در آن از اسب و توپ استفاده می‌شود و علاوه بر ایران، در کشورهای دیگر نیز جایگاه ویژه‌ای دارد. در این پژوهش، به بررسی تاریخچه، مشخصات و جایگاه چوگان می‌پردازیم.
ورزش چوگان چیست؟
چوگان یک بازی گروهی و کهن است که سوار بر اسب و با یک چوب بلند انجام می‌شود. هدف این ورزش، وارد کردن توپ به دروازهٔ حریف و به دست آوردن امتیاز است. چوگان در واقع تلفیقی از اسب‌سواری، توانایی فردی، تندرسی و کار تیمی است و از کهن‌ترین بازی‌های جهان محسوب می‌شود.
امروزه بیش از ۷۷ کشور در سراسر جهان مسابقات و رویدادهای چوگان را سازمان می‌دهند. این ورزش همچنین در فاصلهٔ سال‌های ۱۹۰۰ تا ۱۹۳۹ میلادی در بازی‌های المپیک حضور داشت و امروزه نیز از سوی کمیته بین‌المللی المپیک به عنوان یک رشتهٔ ورزشی جهانی پذیرفته شده است. چوگان از گذشته‌های دور در ایران بازی می‌شده و صدها سال قدمت دارد، ولی متأسفانه در زادگاه اصلی خودش، ایران، چندان مورد توجه همگانی قرار نگرفته است.
شایان ذکر است که در سال ۱۹۳۶ و در المپیک برلین، به دلیل عدم اتفاق‌نظر جهانی و همچنین کم‌بودی پشتیبانی از سوی کشور بنیانگذار آن – ایران– این ورزش از برنامهٔ المپیک حذف شد.
تاریخچه ورزش چوگان
بازی چوگان حدود ۶۰۰ سال قبل از میلاد در ایران به وجود آمد و در دوره هخامنشیان رواج داشت. زمانی که داریوش اول به هند لشکرکشی کرد، این بازی به آن منطقه نیز راه یافت. در عصر ساسانیان نیز چوگان بخشی از بازی‌های رایج و فرهنگ آن دوران بود.
پس از ظهور اسلام، اعراب این بازی را از ایرانیان آموختند و نامش را «صولجان» گذاشتند. رودکی نخستین شاعر پس از اسلام است که از چوگان یاد کرده و فردوسی نیز بارها در اشعار خود به آن پرداخته است. فردوسی داستان چوگان بازی سیاوش و افراسیاب را به شعر درآورده و در جایی دیگر می‌گوید:
همه کودکان را به چوگان فرست
بیارای گوی و به میدان فرست
شاعرانی مانند سعدی، حافظ، ناصرخسرو و مولانا نیز در آثار خود به چوگان اشاره کرده‌اند. وقتی مغولان به ایران حمله کردند و با فرهنگ ایرانی آشنا شدند، چوگان را نیز فراگرفتند و آن را در سراسر قلمرو وسیع خود گسترش دادند. به همین دلیل است که کشورهای شرق آسیا نیز به این بازی روی آوردند. از این دوره به‌عنوان مهم‌ترین زمان گسترش چوگان خارج از ایران یاد می‌شود.
در دوران صفویه، چوگان به اوج شکوفایی خود رسید. مدارک تاریخی نشان می‌دهند که شاه عباس چوگان‌باز بوده و حتی پیش از انتقال پایتخت به اصفهان، در قزوین نیز این بازی را انجام می‌داده است.
میدان نقش جهان اصفهان نیز در اصل برای بازی چوگان ساخته شده بود. اروپاییان در زمان صفویان و در دوره استعمار هند با این بازی آشنا شدند. افسران انگلیسی به‌صورت حرفه‌ای چوگان را در باشگاه کلکته یاد گرفتند و آن را با خود به انگلیس بردند.
بعدها ورزش‌هایی مانند گلف و هاکی پدید آمدند که چوب‌های مورد استفاده در آن‌ها برگرفته از چوب چوگان است. در سال ۱۸۶۰ میلادی، چوگان در انگلیس رایج شد و سپس از آنجا به آمریکای جنوبی راه یافت و به سرعت محبوبیت پیدا کرد. امروزه چوگان در آمریکای جنوبی بیش از هر جای دیگری در جهان بازی می‌شود و هواداران بسیاری دارد.
پس از دوره صفویه، این ورزش در ایران به تدریج فراموش شد. هرچند در زمان پهلوی و به دلیل ارتباط با اروپاییان، بار دیگر مورد توجه قرار گرفت، اما هرگز مانند گذشته رونق نیافت. امروزه تلاش می‌شود توجه بیشتری به چوگان شود و حتی اقداماتی برای ساخت زمین‌های سرپوشیده مخصوص بانوان انجام گرفته است.
چوگان تنها یک بازی سرگرم‌کننده نبوده، بلکه یک بازی راهبردی محسوب می‌شده که هم سوارکار و هم اسب باید آمادگی کامل می‌داشتند. سوار و اسب در این بازی، در واقع تمرین جنگ می‌کردند. معمولاً اسب‌ها در برابر مانع می‌ترسند و فرار می‌کنند، اما اسب چوگان به سوی مانع می‌رود و خود را در موقعیتی قرار می‌دهد که سوار بتواند ضربه بزند. اسبی که در میدان چوگان آموزش دیده باشد، به راحتی در میدان جنگ نیز حاضر می‌شود.
مدت زمان مسابقه چوگان
یک بازی چوگان به شش بخش زمانی تقسیم می‌شود که به هر بخش «چوکه» می‌گویند و مدت هر کدام هفت دقیقه است. البته این قانون در کشور انگلستان رعایت می‌شود، اما در آرژانتین و آمریکا بازی به هشت بخش تقسیم می‌شود. بین هر دو بخش، سه دقیقه وقت استراحت وجود دارد و در وسط بازی نیز یک استراحت پنج دقیقه‌ای بین دو نیمه در نظر گرفته می‌شود.
تعداد بازیکنان چوگان
در هر تیم چهار بازیکن حضور دارند. بازیکن اول نقش یک مهاجم را دارد که هم به جلو حمله می‌کند و هم از مدافع تیم پشتیبانی می‌نماید. بازیکن دوم هم مهاجم است، اما مسئولیت‌های دفاعی او بیشتر است. بازیکن سوم، که اغلب ماهرترین فرد تیم محسوب می‌شود، باید شرایط دفاعی را به موقعیت‌های تهاجمی تبدیل کند.
بازیکن چهارم به عنوان مدافع عمل می‌کند و اصلی‌ترین وظیفه‌اش دور کردن توپ از نزدیکی دروازه است. چون چوگان بازی بسیار سریعی است، ممکن است بازیکنان یک تیم در بخش‌هایی از زمین قرار بگیرند که مربوط به نقش هم‌تیمی‌شان است. در چنین مواقعی، باید کارهای آن بازیکن را انجام دهند تا بتوانند به موقعیت اصلی خود برگردند.
هدف و قوانین بازی چوگان
هدف اصلی این بازی، وارد کردن توپ به دروازهٔ حریف است. اگر توپ از پشت خط دروازه خارج شود، حق پرتاب توپ به تیمی داده می‌شود که مورد حمله قرار گرفته، مگر اینکه این تیم خودش باعث بیرون رفتن توپ شده باشد.
در آن صورت، یک پرتاب آزاد از فاصلهٔ ۸۴ متری محل خروج توپ به تیم مقابل داده می‌شود.
بعد از هر گل، دو تیم جای زمین خود را عوض می‌کنند و داور توپ را در نقطهٔ مرکزی زمین قرار می‌دهد. اگر نتیجه مساوی شود، وقت اضافه داده می‌شود و تیمی که زودتر گل بزند، برنده خواهد شد.
هرگاه بازیکنی به سمتی بدود که توپ به آن سمت پرتاب شده و توپ در سمت راست او باشد، اولویت با اوست. در این شرایط هیچ بازیکنی اجازه ندارد مسیر او را سد کند، مگر اینکه در فاصلهٔ مناسبی قرار گرفته باشد و خطری ایجاد نکند.
خطاهای ورزش چوگان
۱- جلوگیری از حرکت سوارکاری که همزمان در حال حرکت و توپ‌زنی است.
۲- زدن ضربه از سمت مقابل (از چپ).
۳- راندن اسب یا انجام ضربه به گونه‌ای که برای دیگر سوارکاران ایجاد خطر کند.
انواع جریمه‌های بازی چوگان
۱. اگر بازیکنی خطای عمدی یا حرکت خطرناکی نزدیک دروازه خودش انجام دهد، یک گل به نفع تیم مقابل ثبت می‌شود.
۲. یک ضربه آزاد از فاصله ۲۷ متری دروازه زده می‌شود، در حالی که مدافعین پشت خط دروازه می‌ایستند. آن‌ها فقط پس از زده شدن ضربه حق مداخله دارند.
۳. یک ضربه آزاد از فاصله ۳۶ متری با شرایط یکسان اجرا می‌شود.
۴. یک ضربه آزاد از فاصله ۵۴ متری زده می‌شود و مدافعین نباید نزدیک‌تر از ۲۷ متری نقطه اجرای ضربه قرار بگیرند.
۵. یک ضربه آزاد از وسط زمین زده می‌شود (برخلاف فوتبال، قانونی مثل آفساید وجود ندارد).
۶. یک ضربه آزاد از محلی که خطا رخ داده اجرا می‌شود و مدافعین نباید در فاصله کمتر از ۲۷ متری نقطه ضربه باشند.
۷. قانون کورنر مانند فوتبال وجود ندارد، اما یک حرکت مشابه به این شکل انجام می‌شود: یک ضربه آزاد از فاصله ۵۴ متری دروازه، به شرطی که مدافعین دست‌کم ۲۷ متر از توپ فاصله داشته باشند.
پیشنهاد: همه چیز درباره ورزش اسب‌سواری
منبع: گردآوری شده از ویکی‌پدیا