آشنایی با سواد رسانه ای و اهمیت آن برای افراد
سواد رسانه ای چیست؟
سواد رسانه‌ای در واقع یک مهارت مهم و کاربردی است که به ما کمک می‌کند انواع رسانه‌ها را از هم تشخیص دهیم و محتوای تولیدی آن‌ها را بهتر درک کنیم. این مهارت به ما یاد می‌دهد چطور از رسانه‌ها به شکل مؤثر استفاده کنیم و دید روشنی برای شناسایی تفاوت بین رسانه‌های مختلف پیدا کنیم.
به زبان ساده، سواد رسانه‌ای مجموعه‌ای از توانایی‌هایی است که می‌آموزیم تا بتوانیم به محتوای رسانه‌ها دسترسی پیدا کنیم، آن‌ها را بررسی و تحلیل کنیم و حتی خودمان پیام‌های رسانه‌ای خلق کنیم. این مهارت در دنیای امروز یک نیاز اساسی محسوب می‌شود. برای آنکه بتوانیم در فضای پیچیده و پراز رسانه‌ی امروزی به خوبی حرکت کنیم، باید بتوانیم پیام‌هایی که از طریق رسانه‌ها دریافت می‌کنیم، به درستی بفهمیم.
تاریخچه سواد رسانه ای
تاریخچه سواد رسانه‌ای به سال ۱۹۶۵ برمی‌گردد. مارشال مک‌لوهان برای اولین بار در کتابش به نام “درک رسانه، گسترش ابعاد وجودی انسان” از این عبارت استفاده کرد و گفت: زمانی که دهکدۀ جهانی تحقیق یابد، لازم است انسان‌ها به سواد جدیدی بنام سواد رسانه‌ای دست یابند. فرهنگ دیگر محدود به مرزهای جغرافیایی نیست، بلکه مردمان سراسر جهان در شکل‌گیری آن نقش دارند.
نظریه “سواد رسانه‌ای شناختی” را جیمز پاتر (متولد ۱۹۵۸ در انگلستان) ارائه کرده است. در دهه‌های ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰، این حوزه با اندیشه‌های انتقادی پیوند خورد. در این دوره، بخش‌های دانشگاهی تحلیل فیلم در آمریکا و انگلیس شروع به کار کردند و فیلم‌های روز را بررسی می‌کردند. کانادا نخستین کشوری بود که این نوع سواد را به‌طور رسمی در نظام آموزشی خود گنجاند و آن را بخشی از برنامه درسی مدارس کرد.
در سال ۱۹۲۹، گروه آموزشی لندن از معلمان خواست تا مهارت‌های تحلیل و ارزیابی فیلم را به دانش‌آموزان آموزش دهند. این موضوع پس از سال ۱۹۹۰ در آمریکا نیز مورد توجه جدی قرار گرفت.
کانادا یکی از قدرتمندترین جنبش‌های سواد رسانه‌ای را در جهان دارد و سازمان “شبکه آگاهی رسانه‌ای” به عنوان یک نهاد مهم در این کشور فعالیت می‌کند. انگلیس و استرالیا نیز از پیشگامان آموزش سواد رسانه‌ای هستند. این پیشرفت تا حد زیادی مدیون سازمان‌های غیردولتی، انجمن‌ها و مؤسسات فعال در این حوزه است که توسط مربیان متخصص اداره می‌شوند.
کانادا در زمینه آموزش سواد رسانه‌ای بسیار پیشرفته است. برای نمونه، در استان اونتاریو از سال ۱۹۸۷، گذراندن واحدهای درسی مرتبط با سواد رسانه‌ای در تمام مقاطع تحصیلی اجباری شده است. کشورهای دیگر نیز در این زمینه رشد خوبی داشته‌اند؛ از جمله نیوزیلند، شیلی، هند، اسکاتلند، آفریقای جنوبی، ژاپن، فرانسه، ایتالیا، اسپانیا و اردن.
ژاپن و کانادا از پیشگامان آموزش سواد رسانه‌ای هستند که برای حفظ فرهنگ بومی خود در برابر تأثیرات خارجی و جلوگیری از تحریف، این راه را در پیش گرفتند. در کانادا، از دوران کودکی، مفاهیم سواد رسانه‌ای در کتاب‌های درسی گنجانده شده تا هویت ملی در برابر تأثیرات همسایه بزرگش، آمریکا، حفظ شود.
در ژاپن نیز برای جلوگیری از نفوذ فرهنگی دیگر کشورها، ابزارها و منابع زیادی در اختیار مردم و نخبگان قرار گرفته است. هدف این است که در دو سطح عمل کنند: اول، به مردم آموزش دهند که چگونه یک واقعیت ممکن است وارونه نشان داده شود تا باورپذیر به نظر برسد و چگونه می‌توان بخشی از آن را به نفع خود تغییر داد. این آموزش‌ها باعث تقویت قدرت تحلیل و استدلال مردم می‌شود. دوم، فرهنگ خود را از طریق انواع رسانه‌ها مانند فیلم، کارتون، صدا و بازی‌های رایانه‌ای به مردم خود و جهانیان معرفی می‌کنند.
پروژه‌های سواد رسانه‌ای در کشورهای مختلف از جنبه‌هایی با هم تفاوت دارند؛ مانند تفاوت در شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی بین کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه. بسیاری از کارگاه‌ها و برنامه‌های سواد رسانه‌ای در آمریکا حالت حمایتی و دفاعی دارند. آن‌ها تلاش می‌کنند تا مخاطبان را در برابر پیام‌های فریبنده و برنامه‌های خبری، تبلیغاتی و سرگرمی رسانه‌ها واکسینه کنند. در استرالیا، بر جنبه‌های زیبایی‌شناختی و معناشناسی تأکید می‌شود. در انگلیس و کشورهای آمریکای لاتین، با نقد صنعت رسانه، بر سلطه دولتها تمرکز می‌شود تا توانایی مخاطبان رسانه افزایش یابد.
در ایران، با اینکه سابقه سواد رسانه‌ای در جهان به بیش از سه دهه می‌رسد، زمان کمی از ورود آن به کشورمان می‌گذرد. به همین دلیل، این موضوع در ایران بسیار جوان است و عمر آن تنها به ۳ یا ۴ سال می‌رسد.
اهمیت سواد رسانه ای
سواد رسانه‌ای مهارتی است که به مردم کمک می‌کند تا:
۱- بفهمند پیام‌های رسانه‌ای چطور ساخته می‌شوند.
۲- متوجه شوند که رسانه‌ها چه چیزهایی را می‌خواهند به ما قبولانند.
۳- بتوانند تعصب‌ها، خبرهای نادرست و دروغ‌های پخش شده در رسانه را تشخیص دهند.
۴- بخش‌هایی از یک موضوع که پنهان مانده است را پیدا کنند.
۵- پیام‌های رسانه‌ای را با توجه به تجربه‌های شخصی، عقاید و ارزش‌های خودشان بررسی کنند.
۶- خودشان بتوانند پیام‌های رسانه‌ای تولید کرده و منتشر کنند.
آموزش سواد رسانه‌ای در جامعه باعث تقویت تفکر نقادانه و حضور فعال در فضای رسانه می‌شود. هدف اصلی آن، دادن استقلال بیشتر به افراد است؛ به این صورت که به آن‌ها توانایی می‌دهد تا به رسانه‌ها دسترسی داشته باشند، آن‌ها را تحلیل کنند، ارزیابی نمایند و حتی خودشان محتوا تولید کنند.
علاوه بر این، پژوهش‌ها نشان داده که آموزش سواد رسانه‌ای ابزار مؤثری برای پیشگیری از مصرف الکل، دخانیات و مواد مخدر، همچنین مقابله با مشکلات خوردن، زورگویی، خشونت، نژادپرستی و تبعیض است. در واقع سواد رسانه‌ای یکی از مهارت‌های اساسی زندگی به شمار می‌رود. در سطح جامعه نیز این مهارت به درک چگونگی تأثیر رسانه‌ها در شکل‌دهی به فرهنگ و همچنین شناخت انحصار در مالکیت رسانه‌ها کمک می‌کند.
با سه گام می توان سواد رسانه ای ایجاد کرد :
الف) بالا بردن شناخت درباره برنامه مصرف رسانه‌ای، یا به زبان ساده‌تر، مشخص کردن مقدار و شیوه استفاده از محتوای رسانه‌های مختلف. این محتوا مانند غذای فکری است که از منابع گوناگون دریافت می‌کنیم.
ب) یادگیری مهارت‌های نقد و بررسی هنگام مطالعه یا تماشای محتوای رسانه‌ها.
ج) بررسی جنبه‌های پنهان اجتماعی، سیاسی و اقتصادی رسانه‌ها که در نگاه اول دیده نمی‌شوند.
با توجه به این نکات، اولین قدم در سواد رسانه‌ای این است که بدانیم چقدر و از چه رسانه‌هایی استفاده می‌کنیم. وقتی اخبار را می‌خوانیم، باید با دید انتقادی این کار را انجام دهیم و علاوه بر آن، به افرادی که پشت رسانه‌ها هستند و مالکان آن‌ها نیز توجه داشته باشیم.
از آنجا که سواد رسانه‌ای بسیار ضروری است، مراکز آموزشی مانند مدارس، دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزشی موظفند این موضوع را آموزش دهند. همچنین، سازمان‌های مردمی و صنفی می‌توانند با آموزش مستمر اعضای خود، سطح آگاهی آن‌ها را بالا ببرند. رسانه‌ها و مراکز انتشاراتی نیز می‌توانند مفاهیم ساده‌شده سواد رسانه‌ای را در برنامه خود قرار دهند تا با آموزش همگانی، هدف ارتقای سواد رسانه‌ای محقق شود و جامعه از خطر تحریف اخبار و جنگ روانی در امان بماند.
پیشنهادی: درباره رسانه‌های اجتماعی بیشتر بخوانید.