لایه بیرونی و سفت زمین که ما روی آن زندگی می‌کنیم، سنگ‌کره نام دارد. این لایه در واقع از تکه‌های بزرگی به نام “ورقه” تشکیل شده که مانند یک پازل غول‌پیکر، کل سطح سیاره ما را پوشانده‌اند.
این ورقه‌ها ثابت نیستند و به آرامی در حال حرکت هستند. اما چه چیزی باعث این جابجایی می‌شود؟ دلیل اصلی، گرمای درون زمین است. داخل سیاره ما بسیار داغ است و این گرمان، مواد سنگی موجود در لایه زیرین سنگ‌کره را به آرامی به حرکت درمی‌آورد. این حرکت مواد داغ، مانند یک تسمه نقاله بسیار کند عمل می‌کند و ورقه‌های سفت و سخت سنگ‌کره را که روی این لایه قرار دارند، به همراه خود می‌کشد.
حرکت این ورقه‌ها پدیده‌های طبیعی بزرگی مانند زمین‌لرزه، پیدایش کوه‌ها و فوران آتشفشان‌ها را به وجود می‌آورد.
سنگ کره چیست؟
لایه سنگی زمین که به آن سنگ‌کره می‌گویند، بخش سفت و سخت و بیرونی سیاره ما است. این لایه از چندین صفحه بزرگ و تعدادی صفحه کوچک‌تر تشکیل شده است. بزرگ‌ترین این صفحه‌ها، صفحه اقیانوس آرام است که کاملاً زیر آب قرار گرفته است. در ادامه، اطلاعات بیشتری درباره سنگ‌کره در اختیارتان می‌گذاریم. با ما همراه باشید.
سنگ‌کره در واقع پوسته زمین و بخشی از لایه زیرین آن (گوشته) را در بر می‌گیرد. این لایه در بازه‌های زمانی بسیار طولانی (هزاران سال یا بیشتر) حالت ارتجاعی و جامد خود را حفظ می‌کند. پوسته زمین از صفحاتی عظیم تشکیل شده که عمدتاً دو نوع هستند: صفحات نازک‌تر اقیانوسی و صفحات کلفت‌تر قاره‌ای که هر کدام پوسته مخصوص به خود را دارند.
زمین‌شناسان با مطالعه شواهد مختلف به این نتیجه رسیده‌اند که حدود ۲۰۰ میلیون سال پیش، تنها یک خشکی بسیار بزرگ در سطح زمین وجود داشته که اقیانوسی عظیم آن را احاطه کرده بود. به این ابرقاره، پانگه‌آ می‌گویند.
انواع ورقه های سنگ کره
سنگ کره از دو بخش اصلی تشکیل شده است:
**ورقه قاره‌ای:** این بخش از سنگ کره، همان قسمت‌هایی است که خشکی‌ها و قاره‌های زمین را می‌سازد.
**ورقه اقیانوسی:** این بخش از سنگ کره در زیر اقیانوس‌ها قرار دارد و کف دریاها را تشکیل می‌دهد.
انواع حرکت ورقه های سنگ کره
ورقه‌های سنگی پوسته زمین می‌توانند به سه شکل مختلف حرکت کنند:
۱. حرکت دوری از هم (واگرا):
در این حالت، دو ورقه از یکدیگر فاصله می‌گیرند. این حرکت ممکن است بین دو ورقه قاره‌ای یا دو ورقه اقیانوسی رخ دهد.
۲. حرکت به سمت هم (همگرا):
در این نوع، دو ورقه به طرف یکدیگر نزدیک می‌شوند. این نزدیک شدن به سه شکل ممکن است اتفاق بیفتد:
– وقتی دو ورقه قاره‌ای به هم برخورد می‌کنند.
– وقتی دو ورقه اقیانوسی به هم می‌رسند.
– وقتی یک ورقه اقیانوسی به یک ورقه قاره‌ای برخورد می‌کند.
۳. حرکت کنار هم (امتدادلغز):
در این حالت، دو ورقه در امتداد یکدیگر می‌لغزند و جابجا می‌شوند، بدون این که از هم فاصله بگیرند یا به هم نزدیک شوند.
◊ دور شدن دو ورقه اقیانوسی
وقتی دو صفحه اقیانوسی از هم فاصله می‌گیرند، شکافی بین آنها به وجود می‌آید. از این شکاف، مواد مذاب داغ درون زمین به بیرون راه پیدا می‌کنند. این مواد مذاب که ماگما نام دارند، پس از رسیدن به آب سرد اقیانوس، کم‌کم سرد و سفت می‌شوند و در نتیجه، لایه‌ای جدید از پوسته زمین در اعماق دریا شکل می‌گیرد. به این رشته کوهی که در اثر این فرآیند ایجاد می‌شود، رشته‌کوه میان‌اقیانوسی می‌گویند.
این حرکت صفحات اقیانوسی که از هم دور می‌شوند، سالانه حدود ۵ سانتیمتر به مساحت کف اقیانوس‌ها اضافه می‌کند.
◊ دور شدن دو ورقه قاره ای
وقتی دو صفحه قاره‌ای از هم فاصله می‌گیرند، شکافی در پوسته زمین به وجود می‌آید. این شکاف راهی برای خروج مواد مذاب داغ از درون زمین فراهم می‌کند که به شکل فوران آتشفشانی دیده می‌شود.
مواد مذابی که در اثر دور شدن صفحات به سطح زمین می‌رسند، می‌توانند حاوی مواد معدنی باارزشی مانند طلا، مس، نقره، سرب، پلاتین و روی باشند. این مواد، منابع مهمی برای به دست آوردن فلزات مختلف به شمار می‌روند.
◊ برخورد ورقه اقیانوسی با قاره ای
وقتی یک صفحه سنگ‌ساز اقیانوسی با یک صفحه قاره‌ای برخورد می‌کند، پدیده‌ای به نام «فرورانش» رخ می‌دهد. در این حالت، صفحه اقیانوسی به دلیل سنگین‌تر بودن، به زیر صفحه قاره‌ای می‌رود و وقتی به بخش‌های داغ و عمیق زمین می‌رسد، کم‌کم ذوب می‌شود. به این ترتیب، مساحت کلی زمین تقریباً ثابت می‌ماند.
همچنین در چنین برخوردهایی ممکن است آتشفشان‌ها نیز تشکیل شوند. دلیلش این است که مواد و رسوباتی که همراه صفحه اقیانوسی به زیر زمین فرورفته‌اند، تحت تأثیر گرمای زیاد و فشار درون زمین قرار می‌گیرند و بعد دوباره به شکل مواد مذاب به سطح زمین بازمی‌گردند.
◊ برخورد دو ورقه اقیانوسی
وقتی دو صفحه اقیانوسی با هم برخورد می‌کنند، پدیده‌ای به نام فرورانش اتفاق می‌افتد. در این حالت، یکی از صفحه‌ها به زیر صفحه دیگر می‌لغزد و در اثر این فرورفتن، آتشفشان‌هایی در کف اقیانوس به وجود می‌آید. این آتشفشان‌ها معمولاً به شکل جزیره‌های آتشفشانی یا زنجیره‌ای از جزایر دیده می‌شوند.
به عنوان نمونه، جزایر قوسی مانند ژاپن و فیلیپین نتیجه برخورد همین دو صفحه اقیانوسی هستند.
◊ برخورد دو ورقه قاره ای
وقتی دو صفحه از پوسته زمین که جنس و وزن مشابهی دارند به هم برخورده می‌کنند، به جای اینکه یکی از آنها به زیر دیگری فرو رود، در محل برخورد کوه‌ها شکل می‌گیرند. برای نمونه، کوه‌های هیمالیا از برخورد صفحه هندوستان به قاره آسیا پدید آمده‌اند و رشته‌کوه زاگرس نیز نتیجه برخورد صفحه عربستان با فلات ایران است. این نوع برخورد بین دو صفحه قاره‌ای می‌تواند باعث تشکیل معادن فلزهای مهمی مانند مس نیز بشود.
◊ حرکت امتداد لغز ورقه ها
وقتی دو صفحه زمین‌ساختی به صورت افقی روی هم می‌لغزند و از کنار هم عبور می‌کنند، سنگ‌ها و کوه‌ها می‌شکنند و زمین‌لرزه‌های کم‌عمقی ایجاد می‌شوند.
این نوع حرکت صفحات که در آن صفحات کنار هم می‌لغزند، بیشتر در کف اقیانوس‌ها و رشته‌کوه‌های میانی اقیانوس‌ها دیده می‌شود.
عناصر موجود در سنگ کره
سنگ‌کره که لایه بیرونی زمین است، ضخامتی نزدیک به ۱۰۰ کیلومتر دارد. این لایه روی بخش نرم‌تر و خمیری‌مانندی به نام آستنوسفر قرار گرفته است. سنگ‌کره از عناصر مختلفی تشکیل شده که در این میان، اکسیژن با سهم ۴۷ درصدی، بیشترین مقدار را در سنگ‌های پوسته زمین دارد. بعد از آن، سیلیسیوم با ۲۷ درصد قرار می‌گیرد. سپس آلومینیوم با ۷ درصد، آهن با ۵ درصد، کلسیم با ۴ درصد و سدیم، پتاسیم و منیزیم هر کدام حدود ۲ درصد از وزن سنگ‌ها را تشکیل می‌دهند. در مجموع، این عناصر ۹۹ درصد از وزن تمام سنگ‌های سطح زمین را شامل می‌شوند. همچنین، دو عنصر سیلیسیوم و اکسیژن به تنهایی نزدیک به سه‌چهارم از کل پوسته زمین را می‌سازند.
پیامدهای حاصل از حرکت ورقه های سنگ کره
عواقب حرکت صفحات زمین‌ساختی:
• جابه‌جایی تدریجی قاره‌ها
• وقوع زمین‌لرزه که تقریباً در تمام حرکات صفحات پوسته زمین رخ می‌دهد
• فوران آتشفشان‌ها
• شکل‌گیری رشته‌کوه‌ها
• ایجاد چین‌خوردگی‌ها در لایه‌های زمین
• به وجود آمدن گسل‌های زمین‌ساختی
• تشکیل شکاف‌ها و درزها در پوسته زمین
• ایجاد امواج غول‌آسای سونامی
• تشکیل ذخایر معدنی ارزشمند مانند طلا، نقره و مس
پیشنهاد: اطلاعات خود را درباره لایه‌های مختلف زمین افزایش دهید!