با زندگی زکریای رازی، دانشمند بزرگ ایرانی، آشنا شوید!
ابوبکر محمّد بن زکریای رازی که در سال‌های ۲۵۱ تا ۳۱۳ هجری قمری می‌زیست، دانشمند بزرگ ایرانی در رشته‌های گوناگونی مانند پزشکی، فلسفه و شیمی بود. او کتاب‌های ارزشمندی در زمینه‌های پزشکی، شیمی و فلسفه از خود به جای گذاشته و به عنوان کاشف موادی مانند الکل، اسید سولفوریک و نفت سفید شناخته می‌شود. رازی علاوه بر این‌ها، در حوزه‌های دیگری مانند کیهان‌شناسی، منطق و ریاضیات نیز آثاری تألیف کرده است.
جرج سارتن، که از او به عنوان پدر تاریخ علم یاد می‌شود، رازی را بزرگترین پزشک ایران و جهان اسلام در دوران قرون وسطی می‌داند. همچنین پرویز اذکایی و جوئل کریمر در کتاب «احیای فرهنگی در عهد آل بویه»، رازی را چهره‌ای می‌دانند که در اوج انسان‌گرایی ایرانی ایستاده است.
زندگینامه زکریای رازی
نام او محمد و نام پدرش زکریا بود و کنیه‌اش ابوبکر است. البته ابوبکر بیشتر به عنوان نام استفاده می‌شود تا کنیه. تاریخ‌نویسان شرقی در آثار خود او را محمد بن زکریای رازی می‌نامند، اما مورخان غربی در کتاب‌های خود از او با نام‌هایی مانند رازس یا الرازی یاد کرده‌اند.
به گفته ابوریحان بیرونی، رازی در ماه شعبان سال ۲۵۱ هجری (مصادف با ۸۶۵ میلادی) در شهر ری به دنیا آمد و دوران کودکی، نوجوانی و جوانی خود را در همین شهر گذراند. مشهور است که در جوانی عود می‌زده و گاهی شعر نیز می‌سروده است. بعدها به شغل زرگری و سپس کیمیاگری روی آورد. او در سنین بالاتر به یادگیری دانش طب پرداخت. بیرونی باور دارد که رازی ابتدا کیمیاگر بود، اما به دلیل کار زیاد با مواد شیمیایی تند، چشمانش آسیب دید و برای درمان به پزشکی گرایش پیدا کرد.
در منابع تاریخی اسلامی آمده که رازی، طب را در بیمارستان بغداد فراگرفت. در آن دوران، بغداد مرکز علمی بزرگی بود و جانشین دانشگاه جندی‌شاپور به شمار می‌رفت. رازی برای تحصیل علم به بغداد رفت و مدت‌نامعلومی در آنجا ماند و پس از تحصیل، ریاست بیمارستان معتضدی را برعهده گرفت.
پس از درگذشت معتضد، خلیفه عباسی، رازی به ری بازگشت و ریاست بیمارستان این شهر را عهده‌دار شد و تا پایان عمر به درمان بیماران مشغول بود. او در سال‌های پایانی عمر بینایی خود را از دست داد. درباره دلیل نابینایی او روایت‌های گوناگونی وجود دارد؛ بیرونی علت آن را کار پیوسته با مواد شیمیایی مانند بخار جیوه می‌داند. رازی در فاصله زمانی پنجم شعبان سال ۳۱۳ هجری قمری تا پایان همان سال در ری درگذشت. محل دقیق آرامگاه او تا امروز ناشناخته مانده است.
اخلاق و صفات زکریای رازی
رازی فردی خوش‌اخلاق و بسیار پرتلاش در یادگیری بود. او به بیمارانش توجه ویژه‌ای داشت و تا زمانی که بیماری آن‌ها را تشخیص نمی‌داد، از تلاش دست نمی‌کشید. با نیازمندان و محرومان نیز بسیار دلسوز و مهربان بود. برخلاف بسیاری از پزشکان آن زمان که ترجیح می‌دادند تنها به درمان شاهان و ثروتمندان بپردازند، رازی بیشتر با مردم عادی و عامه در ارتباط بود.
ابن‌الندیم در کتاب الفهرست خود آورده است: «او به همه افراد، به‌ویژه نیازمندان و بیماران، توجه و محبت می‌کرد، از احوالشان باخبر می‌شد، به عیادتشان می‌رفت و کمک‌های مالی زیادی برای آنان در نظر گرفته بود.» رازی در کتابی به نام “صفات بیمارستان” این نظر را بیان می‌کند که هر کسی شایستهٔ پزشک بودن نیست و یک پزشک واقعی باید ویژگی‌های اخلاقی و تخصصی خاصی داشته باشد.
رازی همچنین نسبت به کسانی که با سواد کم، خود را پزشک جا می‌زدند، هشدار می‌داد و با آنان به شدت مخالفت می‌کرد. او با اطرافیانی که در کار درمان دخالت می‌کردند نیز مخالف بود و به همین دلیل گاهی دشمنانی پیدا می‌کرد.
استادان و شاگردان زکریای رازی
در مورد استادان و مربیان محمد زکریای رازی میان پژوهشگران و مورخان اختلاف نظر وجود دارد. برخی معتقدند او نزد علی بن ربن طبری و ابوزید بلخی دانش آموخته است، اما برخی دیگر با توجه به مدارک و شواهدی این نظر را قبول ندارند.
ناصرخسرو در کتاب زادالمسافرین در صفحه ۹۸ از فردی به نام ایرانشهری یاد می‌کند و او را استاد و مربی محمد زکریا می‌داند، اما اطلاعات دیگری از این شخص در دسترس نیست. همچنین افرادی به عنوان شاگردان رازی شناخته می‌شوند که عبارت‌اند از: یحیی بن عدی، ابوالقاسم مقانعی، ابن قارن رازی، ابوغانم طبیب، یوسف بن یعقوب، محمد بن یونس و ابوالحسن طبری.
تاریخ تولد و مرگ زکریای رازی
مهم‌ترین سند تاریخی که به زادروز و درگذشت زکریای رازی پرداخته، کتاب “فهرست کتب رازی” نوشته ابوریحان بیرونی است. در این کتاب، تاریخ تولد رازی ماه شعبان سال ۲۵۱ قمری (سپتامبر ۸۶۵ میلادی) و تاریخ درگذشت او پنجم شعبان سال ۳۱۳ قمری (۳۱ اکتبر ۹۲۵ میلادی) نوشته شده است. همچنین ابوریحان بیرونی در این کتاب به روشنی مدت عمر رازی را نیز محاسبه کرده و نوشته است: رازی به حساب سال قمری شصت و دو سال و پنج روز و به حساب سال شمسی شصت سال و دو ماه و یک روز عمر کرده است.
استعدادهای زکریای رازی
⭕ پزشکی
رازی پزشکی بسیار ماهر و دانشمند بزرگی بود که در دوران خودش به خوبی شناخته شده بود. او از جمله درمانگرانی است که برخی از روش‌هایش حتی در پزشکی امروز هم کاربرد دارد، به‌ویژه در زمینه درمان بیماران با استفاده از نوشیدنی‌ها و خوراکی‌ها. کتاب‌ها و نوشته‌های رازی برای قرن‌ها منبع ارزشمندی برای پزشکان و پژوهشگران بوده است. ابن‌سینا نیز رازی را در دانش پزشکی بسیار بلندمرتبه می‌دانست و می‌گویند او در نوشتن کتاب قانون خود، از کتاب حاوی رازی بهره زیادی برده است.
⭕ آبله و سرخک
رازی نخستین پزشکی بود که توانست تفاوت میان بیماری آبله و سرخک را به درستی تشخیص دهد. او در کتاب خود به نام “آبله و سرخک”، دلیل پیدایش آبله را توضیح داده و معتقد بود که این بیماری از طریق عاملی قارچ‌مانند در خون منتقل می‌شود. رازی این دو بیماری را از نوع حاد دانسته و نشانه‌هایی را بیان کرده که مشخص می‌کند بیماری چقدر ممکن است بی‌خطر یا مرگبار باشد. همچنین، او راهکارهایی برای مراقبت از بیماران ارائه داده است.
یکی از نوآوری‌های رازی در پزشکی، استفاده از پنبه برای پانسمان و جلوگیری از زخم‌شدن بدن بیماران مبتلا به آبله بود. او تأکید زیادی بر مراقبت از چشم‌ها، پلک‌ها، گلو و بینی این بیماران داشت.
در کتاب آبله و سرخک، رازی راهکارهایی برای پیشگیری و درمان عوارض این بیماری‌ها ارائه داده است، هم قبل از بروز نشانه‌های بیماری و هم پس از آن، تا از آسیب به اندام‌های مختلف بدن جلوگیری شود.
⭕ تشریح
در زمان محمد زکریای رازی، کالبدشکافی بدن انسان مرسوم نبود و مردم این کار را برخلاف دستورات دینی می‌دانستند و معمولاً به جای آن، بدن میمون را تشریح می‌کردند. رازی در نوشته‌های خود، مثل کتاب الکناش المنصوری، دربارهٔ ساختار استخوان‌ها و ماهیچه‌ها، مغز، چشم، گوش، شش‌ها، قلب، معده و کیسه صفرا و بخش‌های دیگر بدن مطالبی بیان کرده است. او نحوهٔ قرارگیری ستون فقرات، سوراخ‌ها و برآمدگی‌های آن و همچنین نخاع را به شکلی دقیق توصیف کرده است. رازی اولین پزشکی بود که برخی از شاخه‌های عصب‌ها در سر و گردن را شناسایی کرد و در مورد آن‌ها توضیحاتی ارائه داد.
⭕ درمان بیماری های داخلی
رازی، اسراف و زیاده‌روی در مصرف دارو را بسیار زیانبار می‌دانست. او باور داشت که تا حد امکان باید بیماری‌ها را با تغییر در رژیم غذایی درمان کرد. اگر این روش کافی نبود، بهتر است از داروهای ساده و تک‌ماده استفاده شود و تنها در صورت لزوم، به سراغ داروهای ترکیبی رفت. رازی می‌گوید: «هرگاه طبیب موفق شود بیماری ها را با غذا درمان کند، به سعادت رسیده است.»
او پیش از استفاده از داروها برای انسان‌ها، اثرات آن‌ها را روی حیوانات آزمایش می‌کرد و نتایج را به دقت یادداشت و بررسی می‌نمود. سپس در صورت اطمینان، آن داروها را برای بیماران خود تجویز می‌کرد.
⭕ جراحی
اگرچه رازی بیشتر به عنوان یک پزشک شناخته شده است، اما برخی از تاریخ‌نویسان او را با عنوان «جراح» نیز می‌شناسند. با بررسی نوشته‌های او مشخص می‌شود که در زمینه جراحی نیز تخصص و دانش عمیقی داشته است. او کتابی درباره سنگ کلیه و مثانه نوشته و در آن تأکید کرده که اگر نتوان سنگ مثانه را با روش‌های دارویی درمان کرد، باید از جراحی استفاده شود. در این کتاب، رازی از ابزارهایی نام برده که برای عمل سنگ مثانه به کار می‌رفته است. رازی نخستین پزشکی در تاریخ طب است که درباره سل مفصلی انگشتان صحبت کرده است. همچنین در زمینه درمان شکستگی‌ها و دررفتگی‌ها نیز پیشرفت‌هایی داشته و آثار ارزشمندی از خود به جای گذاشته است.
⭕ تغذیه
رازی از کسانی بود که خیلی زود به اهمیت خوراک در تندرستی و درمان پی برد. او در کتاب خود به نام «منافع الاغذیه و مضارها» به طور کامل به بهداشت خوراک و غذاها پرداخته است. در این کتاب، از ویژگی‌های گندم و دیگر حبوبات، سود و زیان انواع آب‌ها، نوشیدنی‌های الکلی و غیرالکلی، گوشت تازه و خشک، ماهی‌ها و موارد دیگر سخن گفته است. همچنین بخشی از کتاب به دلیل‌های اشتها، چگونگی هضم غذا، نقش ورزش، خوراکی‌های آسان‌هضم، پرهیزهای غذایی و مسمویت‌ها اختصاص دارد.
⭕ شیمی و داروسازی
رازی یادگیری دانش شیمی را پیش از پزشکی آغاز کرد و در این زمینه کارهای مهم و قابل توجهی انجام داد. یکی از بزرگترین دستاوردهای او در شیمی، روشی بود که برای دسته‌بندی مواد ارائه داد. او اولین دانشمندی بود که همه چیز را در سه گروه اصلی جای داد: مواد بی‌جان، مواد گیاهی و مواد جانوری.
رازی را می‌توان پایه‌گذار شیمی امروزی دانست؛ هرچند که او به کیمیاگری نیز اعتقاد داشت. «هر چند که بعضی از کیمیاگران معاصر در ایران نوعی از تبدل ناقص فلزات را به طلا «تبدل رازی» می نامند. ولی چون رازی از دیدگاه مراحل بعدی علم در نظر گرفته شود، باید او را یکی از بنیان گذاران علم شیمی بدانیم.»
در کتاب «سرّ الاسرار» او می خوانیم که او مواد را به دو دسته اصلی تقسیم می‌کند: فلزها و شبه‌فلزها (که خودش آن‌ها را جسم و روح نامیده بود). اگرچه برخی از این طبقه‌بندی‌های او امروزه درست به نظر نمی‌رسند، اما باید در نظر داشت که دانش آن زمان محدود بوده است. برای مثال، او جیوه را یک شبه‌فلز می‌دانست، در حالی که امروزه می‌دانیم جیوه یک فلز است.
اکتشافات زکریای رازی
یافته‌های زیادی به ابوبکر محمد زکریای رازی نسبت داده می‌شود که از جمله آن‌ها می‌توان به این موارد اشاره کرد:
⭕ رازی کاشف ماده الکل است.
⭕ او با تأثیر دادن محیط قلیایی بر سنگ معدن پیریت، اسید سولفوریک به دست آورد و با در دست داشتن اسید سولفوریک، تهیه سایر اسیدها برایش آسان شد.
⭕ از تأثیر آب آهک بر نشادر (کلرید آمونیوم)، توانست اسید کلریدریک تولید کند.
⭕ با واکنش دادن سرکه با مس، استات مس یا همان زنگار را تهیه کرد که از آن برای شست‌وشوی زخم‌ها استفاده می‌شد.
⭕ او با سوزاندن زرنیخ، اکسید آرسنیک یا همان مرگ موش تولید کرد.
⭕ برای اولین بار از میوه نارنج، اسید سیتریک تهیه نمود.
⭕ رازی نخستین پزشکی بود که داروهای سمی آلکالوئیدی ساخت و از آن‌ها برای درمان بیماران خود استفاده کرد.
آثار زکریای رازی
در لغت‌نامهٔ دهخدا دربارهٔ کتاب‌های رازی نوشته شده است: ابن الندیم در کتاب «الفهرست» خود، تعداد تألیفات رازی را ۱۶۷ کتاب ثبت کرده و ابوریحان بیرونی در اثر خود به نام «فهرست کتب رازی»، این تعداد را ۱۸۴ کتاب می‌داند.
بر اساس فهرست ابوریحان بیرونی، موضوعات کتاب‌های رازی به این ترتیب دسته‌بندی شده‌اند:
✅ ۵۶ کتاب در زمینه پزشکی
✅ ۳۳ کتاب در علوم طبیعی
✅ ۷ کتاب دربارهٔ منطق
✅ ۱۰ کتاب در ریاضیات و نجوم
✅ ۷ کتاب شامل تفسیر، خلاصه‌نویسی یا اختصار کتاب‌های فلسفی و پزشکی دیگران
✅ ۱۷ کتاب در مباحث فلسفی و علوم تقریبی
✅ ۶ کتاب دربارهٔ مافوق‌الطبیعه
✅ ۱۴ کتاب در الهیات
✅ ۲۲ کتاب در کیمیا
✅ ۲ کتاب در زمینه کفریات
✅ ۱۰ کتاب در موضوعات مختلف
در مجموع، تعداد این کتاب‌ها به ۱۸۴ جلد می‌رسد. همچنین ابن اصفهانی در کتاب «عیون الانباء فی طبقات الاطباء»، تعداد کتاب‌های رازی را ۲۳۸ اثر ذکر کرده است.
پیشنهاد: با ابوریحان بیرونی بیشتر آشنا شوید!
زندگینامه زکریای رازی – مدیر تولز