با زندگی حسین گل گلاب آشنا شوید!
حسین گل‌گلاب، ادیب و ترانه‌سرا، که سرود مشهور «ای ایران» را خلق کرد، در سال ۱۲۷۶ در تهران به دنیا آمد. او تحصیلات خود را در مدرسه‌های علمیه و دارالفنون گذراند. پدرش ابوتراب خان (مصورالملک)، نقاش دوران قاجار بود و به تحصیل فرزندش بسیار اهمیت می‌داد.
گل‌گلاب با همکاری کلنل کاظم وزیری و علینقیخان وزیری وارد دنیای موسیقی شد و برای یادگیری ساز تار به کلاس‌های آنان می‌رفت. برخی از معلمان دارالفنون فرانسوی بودند و او نزد آنان زبان فرانسه را فراگرفت. به دلیل استعداد درخشانش، همزمان با تحصیل به تدریس نیز مشغول شد.
حسین گل‌گلاب نخستین کسی بود که کتاب درسی علوم طبیعی را در ایران تألیف کرد. از سال ۱۳۰۴ تا ۱۳۱۷، دوازده جلد کتاب در زمینه جغرافیا و علوم طبیعی نوشت که در مدارس تدریس می‌شد. او از سال ۱۳۰۷ مسئول پژوهش‌های علمی در زمینه گیاه‌شناسی شد و از زمان بنیان‌گذاری دانشگاه تهران تا سال ۱۳۴۵ به آموزش مشغول بود و هرگز به سراغ سیاست یا تجارت نرفت.
او عضو فرهنگستان ایران نیز بود و واژه‌های بسیاری، به‌ویژه در زمینه علوم طبیعی، پیشنهاد داد که پذیرفته شد و امروزه در زبان فارسی کاملاً رواج دارد. گل‌گلاب آثار ارزشمندی از خود به جای گذاشت. او در ۸۶ سالگی مشغول تدوین فرهنگ‌نامه و پژوهش درباره زیست‌شناسی و گیاهان ایران بود که فرصت کامل کردن آن را نیافت و سرنوشت نهایی تحقیقاتش نامعلوم ماند.
اگرچه گل‌گلاب در زمینه ادبیات و به‌ویژه ساخت واژه‌های جدید در میان اهل فرهنگ شناخته شده است، شهرت اصلی او نزد عموم مردم به خاطر سرودن ترانه سرود معروف «ای ایران» است. این سرود که به طور غیررسمی به عنوان سرود ملی ایرانیان شناخته می‌شود، حاصل همکاری گل‌گلاب (ترانه‌سرا)، روح‌الله خالقی (آهنگساز) و غلامحسین بنان (خواننده) است و یک تا دو سال پس از اشغال ایران توسط متفقین در سال ۱۳۲۳ خلق شد.
حسین گل‌گلاب در اسفندماه ۱۳۶۳ در سن ۸۷ سالگی درگذشت.
موسیقی های حسین گل گلاب
گل‌گلاب به دلیل دانش و تجربه فراوانش در علوم طبیعی، فردی دقیق و نکته‌بین بود و این ویژگی در کارهای موسیقایی او نیز به خوبی دیده می‌شد. همین دقت و تسلط، او را در هر دو زمینهٔ علمی و هنری در زمره استادان بزرگ زمان خود قرار داد. در سال ۱۳۰۳، کلنل علینقیخان دسته‌ی موسیقی خود را پایه‌گذاری کرد و برای ارکستر آن، علاوه بر تار معمولی، سه نوع تار با اندازه‌های گوناگون طراحی نمود. این گروه در واقع یک ارکستر کوچک چهاربخشی بود که با همکاری هنرمندانی چون موسی معروفی، حسین گل‌گلاب، ادیب، حسنعلی صبا، اسماعیل مهرتاش، صادق خانی و محمد صادق اربابی به اجرا می‌پرداخت.
گل‌گلاب نه تنها در نواختن ساز هم‌پای برجسته‌ترین استادان روزگار خود مهارت داشت، بلکه در شاعری و ترانه‌سرایی نیز هم‌تراز با بزرگان شعر و موسیقی مانند شیدا، عارف قزوینی و ملک‌الشعرای بهار شناخته می‌شد. او از شاعران توانای دوران خود بود و با تسلط بر نت‌های موسیقی و آگاهی از این هنر، برخلاف بسیاری از شاعران که در تنظیم شعر روی آهنگ مشکل داشتند، به راحتی واژه‌ها را با نواهای موسیقی هماهنگ می‌کرد.
او با تشویق وزیری، چندین سرود و تصنیف ساخت که از میان آن‌ها می‌توان به سرودهای میهنی «ای ایران» و «آذر آبادگان» با خوانندگی بنان و نیز «خاک ایران» و «پایدار ایران» اشاره کرد. همچنین تصنیف‌هایی مانند «زبان عشق» با صدای عبدالعلی وزیری، «ره عشق» و «بلبل مست» با صدای بنان و نیز «وصال دوست» که وزیری آن را در پرده اصفهان ساخته بود، از آثار به‌یادماندنی او هستند. گل‌گلاب پس از راه‌اندازی دوره عالی موسیقی در مدرسه موسیقی دولتی، به عنوان مدرس در آن مرکز مشغول تدریس شد.
کتاب‌ها و مقالات حسین گل گلاب
گل‌گلاب نوشته‌های علمی متنوعی داشت که در مقاطع مختلف آموزشی مورد استفاده قرار می‌گرفت. در زمانی که رشته‌های دبیرستانی تازه در حال شکل‌گیری بودند، کتاب‌های درسی او در رشته علوم طبیعی (که امروزه به آن تجربی می‌گویند) به معلمان این رشته کمک می‌کرد تا دانش‌آموزانی را آموزش دهند که در سال‌های بعد می‌توانستند در شاخه‌های گوناگون علوم تجربی در دانشگاه‌ها ادامه تحصیل دهند.
نثر او از بهترین نمونه‌های نثر فارسی در کتاب‌های غیرداستانی به شمار می‌رود. با این حال، کارهای ادبی او نیز به‌اندازه آثار علمی‌اش درخشان هستند و ترانه‌هایش بخشی ماندگار از موسیقی ایران محسوب می‌شوند؛ تا جایی که بسیاری او را یکی از برترین ترانه‌سرایان ایران می‌دانند.
آثار حسین گل‌گلاب به دو دسته اصلی علمی و هنری تقسیم می‌شوند. آثار علمی او زمینه‌های مختلفی مانند شیمی، فیزیک، جغرافیای طبیعی و فیزیولوژی گیاهی و جانوری را در بر می‌گیرد و آثار هنری‌اش شامل موسیقی، شعر، تئاتر و اپرا است. او بیش از پنجاه نمایشنامه کلاسیک برای هنرستان هنرپیشگی نوشت که تعدادی از آن‌ها در مجلات آن زمان منتشر شدند.
گل‌گلاب همچنین اپرای کارمن و اپرای فاوست را با حفظ آهنگ‌های اصلی، به نظم فارسی برگرداند. یک سال پس از فوت او، مقاله‌ای با عنوان «یادی از دکتر حسین گل‌گلاب» در مجله چیستا، شماره سه، سال ۱۳۶۴ چاپ شد که در آن به خدمات علمی و آموزشی او اشاره شده بود. از جمله پایان‌نامه دکترای او که درباره گیاهان ایران بود و خلاصه‌ای از آن در سال ۱۳۱۳ منتشر شده و در آن شش هزار گیاه موجود در ایران توصیف شده بود.
آثار علمی او به صورت کتاب و مقاله به شرح زیر است:
♦ کتاب‌ها
الف: شناخت گیاهان
کتاب‌های تاریخ طبیعی (مخصوص دبیرستان) شامل این موارد است:
❍ جلد اول: شناخت گیاهان برای مقطع دبیرستان
❍ جلد دوم: شناخت جانوران برای سال دوم دبیرستان
❍ جلد سوم: زمین‌شناسی برای سال سوم دبیرستان
❍ تاریخ طبیعی، شناخت گیاهان برای سال اول رشته پزشکی
❍ کتاب راهنمای گیاهان
❍ کتاب شناخت گیاهان، چاپ یازدهم، دانشگاه تهران با همکاری دکتر احمد پارسا
ب: شناخت جانوران
❍ تاریخ طبیعی، جلد دوم، شناخت جانوران برای سال دوم دبیرستان
❍ آناتومی و کارکرد بدن جانوران، برای سال چهارم دبیرستان
❍ کتاب جانورشناسی، چاپ وزارت فرهنگ، چاپ علمی، سال ۱۳۴۴
ج: دانش جغرافیا
❍ کتاب جغرافیا، تهران، ۱۳۱۰، چاپ سربی
❍ جغرافیای نظامی آسیا، نوشته‌ی مشترک با سرلشکر احمد وثوق، تهران، چاپ سربی
❍ مجموعه جغرافیا، در سه جلد، سال‌های ۱۳۱۴ و ۱۳۱۵، در ۱۳۵ صفحه
❍ فرهنگ واژه‌های جغرافیایی، نوشته‌ی مشترک با احمد آرام، صفی اصفیا، غلامحسین مصاحب، مصطفی مقربی، تهران ۱۳۳۸، چاپ سربی، قطع وزیری، ۱۲+ ۵۹–۱۵ صفحه
❍ ویژگی‌های جغرافیای طبیعی ایران، نوشته م.پ. پتروف روسی، ترجمه حسین گل گلاب، تهران، چاپ ۴۴۹ دانشگاه تهران، ۱۳۲۶، چاپ سربی، قطع وزیری، ۱۶۷ صفحه
د: دیگر زمینه‌های علمی
❍ بهداشت فردی، شرکت مطبوعات، ۱۳۰۸–۱۳۱۴، ۱۶۶ صفحه
❍ شیمی فلزات، برای سال چهارم دبیرستان، شرکت مطبوعات، تهران ۱۳۱۷، چاپ سربی (برگرفته از مشار، جاهای مختلف).
♦ مقالات
الف: شناخت گیاهان
«گیاه افتیمون»، نوشته‌ای از دانشسرای عالی، شماره اول
«شناسه علمی برخی گیاهان»، از نشریه سخن علمی، شماره چهارم
ب: تاریخ دانش
«رازی و کتاب الاسرار»، از مجله رازی، جلد یکم، سال ۱۳۵۵
«استخوان‌های سر ابن سینا و تصویر واقعی او»، از سالنامه دنیا، شماره ۱۴، سال ۱۳۳۷
«آزمایشگاه مدرسه دارالفنون»، از سالنامه دنیا، شماره ۱۸، سال ۱۳۴۱
ج: زبان و فرهنگ
«شش سال فعالیت در فرهنگستان ایران»، از سالنامه دنیا، شماره ۲۶، سال ۱۳۴۹
«دوازده سال خدمت در فرهنگستان ایران»، از سالنامه دنیا، شماره ۲۷، سال ۱۳۵۰
«کمبودهای زبان فارسی در زمینه واژه‌های علمی»، از مجله هور، شماره ۳۵، اردیبهشت ۱۳۵۳
«پیشنهادی کوچک درباره پایانۀ “پژ”»، از مجله چیستا ۱، سال ۱۳۶۰
د: دیگر زمینه‌های علمی
«سبک معماری دوره پارتی»، برگردان از مجله چیستا ۳، سال ۱۳۶۴
سرود های حسین گل گلاب
ای ایران، ای سرزمین پر از گنج و ارزش
ای خاک تو، منبع زیبایی و هنر
باشد که هرگز اندیشه‌ی ناپاک به تو نزدیک نشود
تو همیشه استوار و جاوید خواهی ماند
ای دشمن، اگر تو از سنگ خارا ساخته شده‌ای، من از آهنم
جانم فدای خاک پاک سرزمینم باد
عشق به تو، راه و کار من شده است
هرگز اندیشه‌ام از تو دور نمی‌شود
در راه تو، چه ارزشی دارد این جان ما؟
پاینده باد خاک ایران ما
◊◊◊◊◊◊◊◊◊◊◊◊◊◊◊◊◊◊◊◊
سنگ کوه‌هایت گوهری گرانبهاست
خاک دشت‌هایت از طلا هم ارزشمندتر است
چگونه می‌توانم عشق به تو را از دل بیرون کنم؟
بی مهر تو، چگونه می‌توانم به زندگی ادامه دهم؟
تا زمانی که جهان می‌چرخد و آسمان برپاست
نور خداوند همیشه راهنمای ماست
عشق به تو، راه و کار من شده است
هرگز اندیشه‌ام از تو دور نمی‌شود
در راه تو، چه ارزشی دارد این جان ما؟
پاینده باد خاک ایران ما
◊◊◊◊◊◊◊◊◊◊◊◊◊◊◊◊◊◊◊◊
ای ایران، ای بهشت زیبا و سبز من
سرنوشت من از تو روشنایی می‌گیرد
حتی اگر آتش بر تنم ببارد
جز عشق تو، چیزی در دل من پرورش نمی‌یابد
وجود من از آب، خاک و عشق تو ساخته شده است
اگر این مهر از دل برود، دلم خالی خواهد شد
عشق به تو، راه و کار من شده است
هرگز اندیشه‌ام از تو دور نمی‌شود
در راه تو، چه ارزشی دارد این جان ما؟
پاینده باد خاک ایران ما