رصدخانه سمرقند، که به نام سازنده آن الغ بیگ شناخته می‌شود، یکی از مراکز بسیار مهم برای مطالعه ستارگان و آسمان در گذشته‌های دور به شمار می‌رود. این رصدخانه در شهر سمرقند و در سده نهم هجری ساخته شد. الغ بیگ که خود دانشمند و فرمانروای آن منطقه بود، علاقه زیادی به نجوم و علوم داشت. او در این مکان، ابزارهای پیشرفته‌ای برای رصد ستارگان و سیارات ساخت و گروهی از دانشمندان را گرد هم آورد تا با هم به پژوهش بپردازند. کارهای انجام شده در این رصدخانه، به پیشرفت دانش ستاره‌شناسی در جهان کمک شایانی کرد و اندازه‌گیری‌های دقیقی از موقعیت ستارگان انجام دادند که تا سال‌ها پس از آن نیز مورد استفاده قرار گرفت. امروزه بقایای این رصدخانه، یادآور شکوفایی علم و فرهنگ در آن دوران است.
ستاره‌شناسی و دانش شناخت آسمان از دیرباز تاکنون همواره نزد دانشمندان و علاقه‌مندان به دانش، از ارزش و اهمیت بالایی برخوردار بوده است. نام‌هایی مانند عمر خیام، خواجه نصیرالدین طوسی و ابوریحان بیرونی، همچون ستارگان درخشانی در آسمان علم می‌درخشند.
در میان این افراد، دانشمندان بزرگی بودند که با ساختن رصدخانه، به پیشرفت و ارتقای این علم در سطوح بسیار بالا یاری رساندند. یکی از این رصدخانه‌های مهم، رصدخانه “الغ بیگ” در شهر سمرقند است.
معرفی رصدخانه سمرقند
رصدخانه الغ‌بیگ که در شهر سمرقند قرار دارد، امروزه در خاک کشور ازبکستان واقع شده است. این رصدخانه در سال ۱۴۲۴ میلادی به دستور الغ‌بیگ، نوه تیمور گورکانی که پایه‌گذار حکومت تیموریان بود، ساخته شد. الغ‌بیگ که خود از دانشمندان و اخترشناسان روزگار خود به شمار می‌رفت، فرزند شاهرخ میرزا و گوهرشاد آغا بود. او با وجود این که فرمانروای ایران محسوب می‌شد، تلاش زیادی برای پیشرفت دانش ستاره‌شناسی کرد و با تأسیس دانشگاه نجوم و ساختن رصدخانه، خدمات ارزشمندی به این علم نمود.
بنای رصدخانه و معماری آن
الغ بیگ برای ساخت رصدخانه در سمرقند، از چند ستاره‌شناس و دانشمند بزرگ آن دوره دعوت کرد تا علاوه بر تدریس و پژوهش در دانشگاه، در پیشبرد این پروژه علمی نیز او را همراهی کنند. از جمله این افراد می‌توان به غیاث‌الدین جمشید کاشانی، قوشچی و قاضی‌زاده رومی اشاره کرد. ساخت این رصدخانه نزدیک به پنج سال طول کشید.
ساختمان رصدخانه به شکل دایره و دارای دو طبقه با ارتفاع ۴۸ متر بود. در مرکز آن، محوری دقیقاً در راستای نصف‌النهار سمرقند قرار داشت که به چهار جهت اصلی نشانه‌روی می‌کرد. روی این محور شمالی–جنوبی، یک زاویه‌یاب به نام «فخری» نصب شده بود که برای رصد خورشید و ماه استفاده می‌شد. در هر دو طبقه نیز اسطرلاب‌های بزرگی برای رصد ستارگان تعبیه شده بود.
مصالح اصلی بنا آجر پخته بود و دیوارهای داخلی آن با کاشی‌های معرق و لعاب‌کاری تزئین شده بود. این رصدخانه در دوران خود یکی از برجسته‌ترین مراکز علمی جهان به شمار می‌رفت.
متأسفانه رصدخانه الغ بیگ در سده پانزدهم میلادی رو به نابودی گذاشت و در سال ۱۴۴۹ میلادی، توسط گروهی متعصب مذهبی به طور کامل ویران شد.
در سال ۱۹۰۸ میلادی، باستان‌شناسی روس به نام ویاتکین، بر پایه اطلاعات یک وقف‌نامه که موقعیت جغرافیایی رصدخانه را شرح می‌داد، موفق به کشف بقایای این بنا شد.
امروزه رصدخانه سمرقند و دانشگاه نجوم الغ‌بیگ، از جاذبه‌های گردشگری مهم کشور ازبکستان محسوب می‌شوند.