عقرب‌ها موجوداتی شگفت‌انگیز و باستانی هستند که بیش از ۴۰۰ میلیون سال است روی زمین زندگی می‌کنند. آنها به بندپایان تعلق دارند، یعنی مانند حشرات اسکلت بیرونی دارند و بدنشان از بندهایی تشکیل شده است.
**ویژگی‌های ظاهری:**
بدن عقرب‌ها از دو قسمت اصلی تشکیل شده: سرسینه که شامل سر و قفسه سینه است، و شکمی که به بخش دم منتهی می‌شود. آنها هشت پا دارند و دو چنگال جلویی که برای گرفتن طعمه از آن استفاده می‌کنند. البته این چنگال‌ها شاخک نیستند، بلکه بخشی از دهان آنها محسوب می‌شوند. در انتهای بدنشان، یک دم بلند و خمیده قرار دارد که در نوک آن یک نیش سمی و زهرآلود وجود دارد.
**زهر و نیش:**
بسیاری از مردم از عقرب‌ها می‌ترسند، اما حقیقت این است که از بین حدود ۲۰۰۰ گونه عقرب در جهان، فقط حدود ۳۰ تا ۴۰ گونه آنها زهر بسیار قوی دارند که می‌تواند برای انسان خطرناک باشد. آنها معمولاً از نیش خود برای شکار طعمه و دفاع از خود استفاده می‌کنند.
**محل زندگی:**
عقرب‌ها تقریباً در همه جای دنیا به جز قطب جنوب یافت می‌شوند. آنها محیط‌های گرم و خشک مانند بیابان‌ها را ترجیح می‌دهند و در طول روز زیر سنگ‌ها، چوب‌ها یا در سوراخ‌ها پنهان می‌شوند. آنها حیوانات شب‌زی هستند و بیشتر در شب برای شکار بیرون می‌آیند.
**تغذیه و شکار:**
عقرب‌ها حشره‌خوار هستند و از حشراتی مانند جیرجیرک، سوسک و عنکبوت تغذیه می‌کنند. آنها ابتدا طعمه را با چنگال‌های خود می‌گیرند و سپس با نیش زدن، آن را فلج می‌کنند.
**نحوه تولیدمثل:**
عقرب‌ها به جای تخم‌گذاری، بچه‌زا هستند. دوران بارداری در آنها می‌تواند از ۲ ماه تا ۱۸ ماه طول بکشد! پس از به دنیا آمدن، بچه عقرب‌ها روی پشت مادرشان سوار می‌شوند و تا زمان اولین پوست‌اندازی خود در آنجا می‌مانند و از امنیت کامل برخوردارند.
**یک ویژگی جالب:**
عقرب‌ها در زیر نور فرابنفش می‌درخشند! اگر آنها را زیر نور مخصوص (UV) قرار دهید، به رنگ سبز یا آبی روشن دیده می‌شوند. دانشمندان هنوز به طور قطعی دلیل این پدیده را نمی‌دانند.
عقرب که با نام‌های کژدم یا درازدم نیز شناخته می‌شود، نوعی حیوان از گروه بندپایان و جزو خانواده عنکبوتیان است. این جانور هشت پا دارد و نیشی زهرآلود و خطرناک در انتهای دم خود حمل می‌کند. عقرب‌ها معمولاً هنگام شب فعالیت می‌کنند و در مناطق گرمسیری بیشتر دیده می‌شوند.
آنها دارای دو چنگال تیز هستند که در حقیقت بخشی از دهان آنها به شمار می‌رود. عقرب می‌تواند زهر کشنده‌ای را از قسمت پشت بدنش به سمت دشمنان یا مهاجمان پرتاب کند. این حیوان معمولاً در تاریکی شب به شکار می‌رود و با استفاده از پاهای جلویی بلندش به جستجوی غذا می‌پردازد و وقتی طعمه را پیدا کرد، آن را با چنگال‌هایش به دام می‌اندازد. عقرب‌ها در طول روز معمولاً زیر سنگ‌ها یا داخل سوراخ‌های خنک در زمین پنهان می‌شوند.
خطرناکترین عقرب ها
برخلاف باور رایجی که در بعضی مناطق ایران وجود دارد، اینطور نیست که رنگ عقرب نشان‌دهنده میزان خطرناک بودن آن باشد. بعضی‌ها فکر می‌کنند عقرب زرد خطرناک‌تر است و بعضی دیگر عقرب سیاه را ترسناک می‌دانند، اما این طرز فکر درست نیست. رنگ عقرب هیچ ربطی به قوی بودن سم آن ندارد.
در واقع، سم عقرب‌هایی که در مناطق گرم و خشک ایران زندگی می‌کنند، معمولاً قوی‌تر است. جالب اینجاست که حتی خطرناکترین عقرب‌ها هم موقع نیش زدن، همه سم خود را وارد بدن نمی‌کنند. عقرب‌ها در استفاده از سم صرفه‌جویی می‌کنند و معمولاً در اولین برخورد، مقدار کمی سم تزریق می‌کنند تا فقط دشمن را فراری دهند. اما اگر عقرب احساس کند در تله افتاده و راه فراری ندارد، مجبور می‌شود سم اصلی و کامل خود را استفاده کند. چون برای تولید دوباره سم، باید انرژی و غذای زیادی مصرف کند، ترجیح می‌دهد سم خود را بی‌دلیل هدر ندهد.
نوعی عقرب به نام سنتروروئید اسکالپچراتوس (Centruroides Sculpturatus) سم بسیار کشنده‌ای دارد. این عقرب جثه کوچک و رنگ زرد دارد و بر پشتش یک برآمدگی کوچک دیده می‌شود. طول این موجود بین ۲/۵ تا ۷/۵ سانتیمتر است و به آن «عقرب جرار» هم می‌گویند. اما خطرناکترین عقرب در ایران، عقرب گاردیوم است که در منطقه خوزستان زندگی می‌کند و سم آن می‌تواند کشنده باشد. سم دیگر انواع عقرب‌ها معمولاً مرگبار نیست.
سم عقرب
زهر عقرب مایعی شفاف و بدون رنگ است که حالت قلیایی تا خنثی دارد و در واقع نوعی پروتئین محسوب می‌شود. این سم از عناصری مثل کربن، هیدروژن، نیتروژن و گوگرد تشکیل شده است. سم عقرب شامل انواع مختلفی از پروتئین‌ها مانند توکسین‌ها (مواد سمی) و آنزیم‌هاست. توکسین‌ها یا عوامل سمی شامل نوروتوکسین (که روی اعصاب اثر می‌گذارد)، هموتوکسین و کاردیوتوکسین هستند.
آنزیم‌ها نیز باعث می‌شوند سم راحت‌تر اثر کند؛ از جمله این آنزیم‌ها می‌توان به لستیناز، هیالورونیداز، فسفولیپاز، پروتئیناز و آنزیم‌های مؤثر در انعقاد خون یا ضد انعقاد اشاره کرد. زهر بیشتر عقرب‌ها روی حشرات و جانوران کوچک تأثیر دارد، اما برخی گونه‌ها مانند «عقرب قاتل» برای انسان نیز مرگ‌آور هستند. همچنین هنوز دقیقاً مشخص نیست که پس از مرگ عقرب، تا چند دقیقه امکان نیش زدن وجود دارد.
سم اغلب عقرب‌های خطرناک موجب تخریب گلبول‌های قرمز خون می‌شود و در محل گزیدگی نیز باعث تورم دردناک و تغییر رنگ پوست می‌گردد. با این حال، جالب است بدانید سم برخی از انواع کشنده‌تر، ممکن است تورم یا نشانه‌ی محلی واضحی ایجاد نکند، اما در هر صورت باید توسط پزشک بررسی شده و با تزریق سرم ضد سم درمان شود. کودکان و سالمندان در برابر سم عقرب آسیب‌پذیرتر هستند و باید با دقت بیشتری تحت مراقبت قرار گیرند.
علاوه بر تأثیر روی گلبول‌های قرمز، زهر عقرب می‌تواند علائم عصبی نیز ایجاد کند؛ نشانه‌هایی مانند بی‌قراری، تشنج، راه رفتن نامتعادل، آب ریزش از دهان، حساسیت زیاد پوست به لمس، گرفتگی عضلات، درد شکم و کاهش عملکرد دستگاه تنفسی. خوشبختانه در بیشتر موارد، این علائم طی ۴۸ ساعت بهبود می‌یابند.
تولید مثل عقرب
عقرب‌ها به جای تخم‌گذاری، بچه‌های خود را مستقیماً به دنیا می‌آورند. زمان زایمان آنها معمولاً از اواسط تابستان تا اواسط پاییز است. تعداد بچه‌عقرب‌ها در هر زایمان بستگی به نوع عقرب دارد و می‌تواند از فقط ۲ تا حتی ۹۰ عدد باشد.
نکته جالب این است که در بعضی گونه‌ها، بچه‌ها از سر عقرب مادر بیرون می‌آیند و در بعضی دیگر، از ناحیه دم. بعد از به دنیا آمدن، بچه‌ها خودشان را به پشت مادر می‌رسانند و حداقل تا قبل از اینکه برای اولین بار پوست بیاندازند، روی پشت او جابجا می‌شوند.
در این دوره، گاهی به دلیل کمبود غذا و گرسنگی شدید، ممکن است عقرب مادر چند تا از بچه‌هایش را بخورد. در شرایط مشابه، ممکن است بچه‌ها نیز از مادر خود به عنوان غذا استفاده کنند.
انواع عقرب
۱- عقرب گاردیوم (عقرب مرگ)
تقریباً همه بچه‌های خوزستان یا کسانی که در زمان جنگ در سنگرهای مناطق جنوبی زندگی کرده‌اند، این عقرب را می‌شناسند. این عقرب، سمی‌ترین عقرب دنیا به شمار می‌رود؛ حتی عقرب دم‌قرمز مکزیکی با فاصله زیادی از آن در رده دوم قرار دارد.
سم آن به اندازه سم عنکبوت قاتل یا بیوه سیاه که در جنگل‌های آمازون زندگی می‌کند، کشنده است. رنگ عقرب نر، خاکستری مایل به کرم و رنگ ماده آن، کرم مایل به قهوه‌ای است. اگر کسی را نیش بزند، فقط ۵ دقیقه وقت دارد پادزهر را به خودش برساند، آن هم در صورتی که بدنش فلج نشود. گرفتگی عضلات آن‌قدر شدید است که گاهی آرواره فرد از جای خود درمی‌رود.
۲- عقرب شیطان
این عقرب، یکی از تهاجمی‌ترین عقرب‌های مناطق بیابانی اصفهان است. شکارچیان محلی و چوپانان، بهترین نام ممکن را برای این عقرب ترسناک انتخاب کرده‌اند. طول بدن آن گاهی به ۱۵ سانتیمتر هم می‌رسد و رنگ آن خاکستری مایل به سبز تیره است.
سرعت حرکت این عقرب روی زمین باورنکردنی است. هنگام حمله آن‌قدر سریع عمل می‌کند که قربانی کاملاً غافلگیر می‌شود؛ به طوری که وقتی در فاصله چند متری شماست، ناگهان متوجه می‌شوید با سرعت از شلوارتان بالا می‌رود!
همین رفتار غیرعادی که در کمتر حشرهای دیده می‌شود، احتمالاً بهترین دلیل برای نامگذاری آن به «شیطان» است. البته این عقرب در دیگر نقاط جهان با نام‌های دیگری شناخته می‌شود. برخی می‌گویند ضربان قلب قربانی، این عقرب را به حمله تحریک می‌کند. برخلاف دیگر عقرب‌ها، این نوع فقط از حشرات تغذیه نمی‌کند، بلکه غذای اصلی آن عقرب‌های دیگر هستند.
سم این عقرب اگرچه همیشه کشنده نیست، اما اگر کسی را نیش بزند و به موقع به پزشک مراجعه نکند، مانند افرادی که شیمی‌درمانی می‌کنند، در عرض یک یا دو روز تمام موهای سر و صورتش را از دست می‌دهد. در دهانش تاول‌های بزرگی می‌زند و تب و لرز شدیدی می‌گیرد که در صورت حساسیت و عدم درمان، عوارض جبران‌ناپذیری روی بدنش باقی می‌گذارد. درباره درد شدید آن هم که نیاز به توضیح نیست.
پس از سال‌ها سم‌پاشی با د.د.ت در سراسر ایران، این عقرب تقریباً از بین رفت، اما هنوز هم در حاشیه کویر اصفهان و سمنان دیده می‌شود.
۳- عقرب زرد معمولی
عقرب‌های زرد معمولی تقریباً در همه جا پیدا می‌شوند. رنگ آنها زرد روشن است و معمولاً بسیار کوچک هستند؛ به گونه‌ای که طول بدن آنها به زحمت از یک سکه ۲۵ تومانی بزرگ‌تر است. این نوع عقرب در انباری خانه‌ها، باغچه، خرابه‌ها، کنار جوی‌ها و حتی نزدیک رودخانه‌ها دیده می‌شود.
خیلی خطرناک نیستند و درد نیش آنها حتی از نیش زنبور هم کمتر است. آنها از حشرات کوچک تغذیه می‌کنند و در از بین بردن بید لباس‌های پشمی کمک خوبی هستند. رفتار تهاجمی ندارند و اگر آنها را روی دستتان بگذارید و تحت فشار قرار ندهید، نیشتان نمی‌زنند. اگر هم بزنند، خطر چندانی ندارد.
۴- عقرب توت
رنگ این عقرب خاکستری روشن است و طول آن گاهی به ۱۰ سانتیمتر می‌رسد. همان‌طور که از نامش پیداست، محل زندگی اصلی این عقرب در کنار درختان توت است. یک رابطه سازنده بین این عقرب و درختان توت وجود دارد؛ به این شکل که عقرب از آفت‌های مخصوص درخت توت تغذیه می‌کند و به همین دلیل در بیشتر مناطقی که درخت توت وجود دارد، این عقرب هم دیده می‌شود.
این نوع عقرب در سراسر آسیا پراکنده است، اما در ایران یکی از مناطق اصلی زندگی آن استان اصفهان است. به دلیل شکارچیان طبیعی زیادی که دارد—مثل جوجه‌تیغی، مارمولک، موش صحرایی و پرندگان مختلف—همیشه در معرض خطر است. نیش این حشره به‌ویژه در فصل خشک می‌تواند خطرناک باشد و حساسیت‌های شدیدی در افراد ایجاد کند.
شکارچیانی که این عقرب را شکار می‌کنند، باید مراقب باشند که خودشان طعمه نشوند. اگرچه زهر آن برای انسان کشنده نیست، اما محل نیش بسیار دردناک است و حتماً باید به پزشک مراجعه کرد. بنابراین وقتی از درخت توت بالا می‌روید یا هنگام توت‌چینی، مراقب باشید که روی سر و گردنتان نیفتد.
۵- عقرب کلاچنگ
این عقرب به خاطر چنگال‌های بزرگش که شبیه چنگال خرچنگ است، به نام عقرب خرچنگی یا به زبان محلی «کلاچنگ» معروف شده است. ویژگی اصلی آن—علاوه بر چنگال‌های بزرگ—رنگ سیاه و اندازه ترسناکش است که گاهی به ۲۰ سانتیمتر هم می‌رسد. به همین دلیل به عقرب سیاه نیز شناخته می‌شود. این عقرب به طور خاص در کاشان یافت می‌شود. اگرچه انواع مشابه آن در جهان وجود دارد، اما هیچ‌کدام به اندازه گونه بومی این منطقه ترسناک نیستند.
این عقرب محیط‌های تاریک و مرطوب را بسیار دوست دارد. بنابراین اگر در خانه‌های کاهگلی مادربزرگ‌ها قصد بررسی انباری را دارید، وقتی چمدان‌ها یا بسته‌های قدیمی را جابهجا می‌کنید، با دقت به زیر آنها نگاه کنید. چون اگر شما را نیش بزند، به خاطر تورم شدید مجاری تنفسی، پس از چند دقیقه حتی توان فریاد زدن هم نخواهید داشت. کم‌ترین آسیبی که ممکن است پس از یک ساعت به فرد وارد کند، نابینایی است. اگر مصدوم تا ۱۰ ساعت به پزشک مراجعه نکند، احتمال مرگ وجود دارد.
اگرچه امروزه به دلیل سموم کشاورزی و آلودگی‌های زندگی صنعتی، این عقرب بسیار نادر شده، اما هنوز هم در برخی خانه‌های حتی شهر اصفهان دیده می‌شود. البته زیستگاه اصلی آن کویر سیاه‌کوه کاشان است. اگر شب را در چنین مناطقی سپری می‌کنید، حتماً کفش‌هایتان را داخل پلاستیک بگذارید.
شکل و زیستگاه
عقرب‌ها در رنگ‌های گوناگونی دیده می‌شوند؛ از زردِ مایل به قهوه‌ای گرفته تا قهوه‌ای، خاکستری و مشکی. طول بدن آنها نیز معمولاً بین ۱٫۵ تا ۱۸ سانتیمتر است. بدن این جانوران، تخت و پهن است و به همین دلیل به راحتی می‌توانند از فضاهای بسیار باریک، حتی شکاف‌هایی به پهنای تنها ۳ میلی‌متر، عبور کنند و به داخل خانه راه پیدا کنند.
در طبیعت، عقرب‌ها در فضاهای تاریک و پنهان مانند شکاف سنگ‌ها، زیر پوست درختان یا لابه‌لای هیزم‌ها زندگی می‌کنند. در خانه هم معمولاً در مکان‌های مرطوب و کم‌رفت‌وآمد مانند حمام، دستشویی و آشپزخانه پنهان می‌شوند. آنها روزها بی‌حرکت در گوشه‌ای مخفی می‌مانند و شب‌ها برای شکار بیرون می‌آیند. عقرب با نیشی که در انتهای دم خود دارد، سم را به بدن طعمه تزریق می‌کند.
شکار
عقرب‌ها نقش مهمی در طبیعت دارند چون حشرات موذی را شکار می‌کنند. آنها معمولاً طعمه‌هایی مثل سوسک‌های سیاه و حتی قورباغه‌ها را می‌گیرند. وقتی شکار را گرفتند، اول با نیش آن را از کار می‌اندازند و بعد با آرواره‌های خود بدن طعمه را خرد می‌کنند. در همین حال، آنزیمی ترشح می‌شود که بدن شکار را به مایع تبدیل می‌کند.
دهان عقرب پرزهای ریزی دارد که مانند یک صافی عمل می‌کنند. این پرزها اجازه نمی‌دهند ذرات ریز غذایی وارد مری شوند، چون عقرب فقط می‌تواند غذا را به شکل مایع بخورد. به همین خاطر، مواد جامد را به صورت گلوله‌های کوچک تفاله بیرون می‌اندازد. این فرآیند باعث می‌شود خوردن یک وعده غذا در عقرب‌ها زمان زیادی ببرد و گاهی حتی تا یک روز کامل طول بکشد.
عقرب‌ها به آب هم نیاز دارند. آن‌هایی که در مناطق مرطوب زندگی می‌کنند، مستقیماً آب می‌نوشند؛ اما عقرب‌های ساکن مناطق خشک، آب مورد نیاز خود را از بدن طعمه‌هایشان به دست می‌آورند.
بعد از غذا خوردن، عقرب ساعت‌ها وقت صرف تمیز کردن خود می‌کند. با استفاده از مایعی که از دهانش خارج می‌شود، پاها و آرواره‌هایش را پاک می‌کند. جالب است که عقرب‌ها در برابر گرسنگی و تشنگی بسیار مقاوم هستند و می‌توانند ماه‌ها بدون آب و غذا زنده بمانند.
گونه‌ها
در سراسر جهان حدود ۲۰۰ نوع عقرب زندگی می‌کنند، اما فقط حدود ۲۰ گونه از آنها زهر خطرناکی دارند. در میان این گونه‌های سمی، عقرب قرمز هندی کشنده‌ترین است و آمار نشان می‌دهد در برخی مناطق هند، گزش این عقرب در ۳۰ تا ۴۰ درصد موارد منجر به مرگ شده است.
در ایران نیز دو گونه عقرب با نام‌های «ایرانوس» و «خوزستانوس» شناسایی و به نام ایران ثبت شده‌اند. سه نوع عقرب خطرناک در ایران وجود دارد که گزش آنها می‌تواند مرگبار باشد:
۱. عقرب زرد کوچک (همی سکورپیوس لپتوروس): این عقرب جثه کوچکی دارد و رنگ آن زرد است. نرهای این گونه دمی بلند دارند. این عقرب بیشتر در مناطق جنوب و جنوب غربی ایران دیده می‌شود و در خوزستان به آن «گادیم» می‌گویند.
۲. عقرب ریزجثه زرد یا قرمز (کمپسوبوتوس ماتهیزنی): این گونه بدنی باریک و رنگی زرد یا آجری دارد و اندازه آن بسیار کوچک است. این عقرب هم بیشتر در مناطق جنوبی به‌ویژه خوزستان یافت می‌شود. زهر این دو گونه می‌تواند به گلبول‌های قرمز خون آسیب بزند.
۳. عقرب سیاه یا قهوه‌ای (آندرکتونوس کراسیکودا): این گونه از دو گونه قبلی بزرگ‌تر است و رنگ بدن آن سیاه یا قهوه‌ای تیره می‌باشد. این عقرب در بسیاری از مناطق ایران دیده می‌شود.
دشمنان طبیعی
عقرب‌ها در طبیعت دو دشمن اصلی دارند: یکی نوعی پرنده به نام سار، و دیگری حشرهای مانند مگس. جالب اینجاست که عقرب‌ها تنها موجوداتی هستند که تابش رادیواکتیو هیچ تأثیری روی آنها ندارد. حتی ضعیف‌ترین نوع عقرب می‌تواند تابشی به شدت ۴۰ هزار راد را تحمل کند. در مقایسه، انسان‌ها در مقابل کمتر از ۶۰۰ راد زنده نمی‌مانند. به همین دلیل، عقرب‌ها حتی از یک انفجار اتمی هم می‌توانند جان سالم به در ببرند.
خودکشی عقرب ها
بعضی از مردم فکر می‌کنند وقتی عقرب در آتش گیر می‌افتد یا در موقعیت دشواری قرار می‌گیرد، دمش را بالا می‌آورد و خودش را نیش می‌زند تا بمیرد. اما این باور، یک داستان غیرواقعی است و از نظر علمی درست نیست.
در واقع، وقتی عقرب در آتش گرفتار می‌شود، برای دفاع از خود به اطراف نیش می‌زند و هر چیزی را که نزدیکش باشد – حتی آتش – هدف قرار می‌دهد. این حرکت دفاعی باعث شده بعضی ها تصور کنند که عقرب خودش را نیش می‌زند.
عقرب‌ها هم مانند بسیاری از جانداران دیگر، تا آخرین لحظه در برابر شرایط سخت مقاومت می‌کنند و این شرایط است که باعث مرگشان می‌شود، نه خودکشی.
اما چرا عقرب در میان آتش می‌میرد؟ دلیلش این است که تحمل بالایی در برابر گرما ندارند. وقتی دمای اطراف از ۴۰ درجه سانتی‌گراد بالاتر برود، بیشتر عقرب‌ها از بین می‌روند. در مقابل، آنها می‌توانند سرمای نزدیک به صفر درجه را به خوبی تحمل کنند.
مرگ عقرب در دمای بالا به دلیل از دست دادن سریع آب بدن، لخته شدن مایع داخلی بدن (همولنف) و بسته شدن رگ‌ها و مجاری است.
پیشنهادی: درباره عنکبوتیان بیشتر بخوانید.