پرندگان برای محافظت از تخم‌ها و جوجه‌های خود لانه می‌سازند. هر پرنده‌ای روش و مکان خاصی برای این کار انتخاب می‌کند. بعضی لانه‌ها بسیار ساده و برخی دیگر بسیار پیچیده و هنرمندانه هستند.
برخی پرندگان مانند کبوترها از شاخه‌های ساده برای ساخت لانه استفاده می‌کنند. آن‌ها این شاخه‌ها را به طور نامنظم روی درختان یا لبه پنجره‌ها قرار می‌دهند. در مقابل، پرندگانی مانند چلچله‌ها با استفاده از گل و کاه لانه‌های کاسه‌ای شکل و محکمی می‌سازند.
مکان لانه نیز در بین گونه‌های مختلف پرندگان فرق می‌کند. بسیاری از پرندگان لانه خود را روی درختان یا میان بوته‌ها پنهان می‌کنند. برخی دیگر مانند پرستوها ترجیح می‌دهند لانه‌های گلی خود را به دیواره‌ی سقف‌ها و صخره‌ها بچسبانند. پرندگانی مانند پنگوئن‌ها هم تخم‌های خود را روی سنگ‌های سرد قطب می‌گذارند و با بدن خود از آن‌ها مراقبت می‌کنند.
هدف اصلی از ساخت لانه، ایجاد یک محیط امن برای رشد جوجه‌هاست. این خانه موقتی باید از تخم‌ها در برابر سرمای هوا، باران و شکارچیان محافظت کند. به همین دلیل است که پرندگان با دقت زیاد و غریزی، بهترین مکان و مواد ممکن را برای ساخت خانه خود انتخاب می‌کنند.
لانه سازی پرندگان
لانه یا آشیانه، خانه‌ی یک پرنده است. پرنده در این مکان تخم می‌گذارد، روی تخم‌ها می‌خوابد و جوجه‌هایش را در آن بزرگ می‌کند. بیشتر پرندگان خودشان لانه می‌سازند؛ مثل لانه‌ی فنجانی‌شکلِ پرنده‌ای مانند “توکای سیاه” که از علف درست می‌شود، یا لانه‌ی محکم و هنرمندانه‌ی “سیاره پریان” و “مرغ ژوئیه روستایی”. اما برای بعضی از پرندگان، لانه فقط یک گودال ساده در زمین است. برخی دیگر هم از سوراخ‌های طبیعی در تنه‌ی درختان استفاده می‌کنند. دارکوب‌ها خودشان با نوک‌شان درختان را سوراخ می‌کنند و لانه می‌سازند و بعضی پرندگان هم لانه‌شان را به صورت تونلی در زمین حفر می‌کنند.
برای برخی پرندگان، لانه توده‌ی عظیمی از شاخه‌ها، گیاهان پوسیده و خاک است و برای برخی دیگر، سکویی از بزاق دهانشان یا یک گنبد گِلی با یک راهرو برای ورود و خروج. نکته‌ی جالب این است که بعضی پرندگان اصلاً لانه نمی‌سازند.
کوچکترین لانه‌ها متعلق به مرغ‌مگس‌ها (مگس‌مرغ‌ها) است که ممکن است تنها ۲ سانتی‌متر پهنا و ۲ تا ۳ سانتی‌متر ارتفاع داشته باشد. در مقابل، لانه‌ی پرنده‌ای به نام “داسکی اسکرابفاول” بیش از ۱۱ متر پهنا و نزدیک به ۵ متر ارتفاع دارد.
آشیانه سازی پرندگان
با این که بیشتر پرندگان برای خود لانه می‌سازند، اما استثناهایی هم وجود دارد. برای مثال، نوعی پنگوئن تخم‌هایش را روی پاهایش حمل می‌کند و به این سو و آن سو می‌برد. اما عمده پرندگان، با توجه به محیط اطرافشان، روش‌های مختلفی برای ساختن خانه انتخاب می‌کنند تا تخم‌ها و جوجه‌هایشان را در امان نگه دارند.
محل و شیوه ساخت لانه در میان پرندگان بسیار متنوع است. پرندگان دریایی و بعضی از ماکیان، لانه خود را مستقیماً روی زمین می‌سازند. پرندگانی مثل «فولمار» و «کاکائی» روی صخره‌های کنار دریا، کمی شاخ و برگ جمع می‌کنند و روی آن تخم می‌گذارند.
برخی دیگر مانند فلامینگو و پلیکان، برآمدگی کاسه‌شکلی از گل روی زمین درست می‌کنند و تخم‌هایشان را در آن می‌گذارند. پرندگان گروه گنجشک‌سانان لانه‌های خود را در جاهای مختلفی مثل روی درختان، شکاف سنگ‌ها یا حتی سقف خانه‌ها می‌سازند و داخل آن را با مواد نرم و پر پر می‌کنند. پرندگانی مثل سار، گنجشک و کلاغ اینگونه لانه می‌سازند.
انواعی از پرندگان دریایی مانند باکلان‌ها و حواصیل‌ها نیز روی درختان لانه می‌سازند. پرندگان دیگری مثل چرخ‌ریسک دم‌دراز یا برخی سسک‌ها، لانه خود را به شکل یک گنبد درست می‌کنند و یک سوراخ برای ورود و خروج در آن تعبیه می‌کنند. برخی مانند مرغان بافنده، با مهارت زیاد و با استفاده از الیاف گیاهی، لانه‌ای بیضی یا گرد می‌بافند که دیواره‌هایش شبیه بافت پارچه است. بسیاری از پرستوها و بادخورک‌ها نیز لانه‌هایی گلی روی صخره‌ها یا تیرهای سقف خانه‌ها می‌سازند.
پرندگانی مثل برخی چکچک‌ها و مرغان طوفان، در سوراخ‌های طبیعی زمین لانه می‌سازند. برخی دیگر مانند ماهی‌خورک‌ها و زنبورخورها از حفره‌های کنار رودخانه‌ها استفاده می‌کنند و پرندگانی مثل دارکوب، درون سوراخ تنه درختان خانه می‌سازند.
انواع دیگری از پرندگان، مانند برخی از ماکیان وابسته به خانواده بوقلمون‌ها، روی زمین چاله‌ای حفر می‌کنند و تخم‌هایشان را در آن می‌گذارند. پس از تخم‌گذاری، روی تخم‌ها را با شاخ و برگ تازه می‌پوشانند و سپس لایه‌ای خاک روی آن می‌ریزند. گرمای ناشی از پوسیدن این گیاهان، باعث گرم شدن تخم‌ها و رشد جوجه‌ها می‌شود. وقتی جوجه‌ها از تخم بیرون آمدند، پرنده پدر و مادر خاک را کنار می‌زنند تا جوجه‌ها بتوانند بیرون بیایند.
در این روش، پرنده نر مسئول کنترل دمای لانه است. اگر دما کم شود، با اضافه کردن شاخ و برگ بیشتر، گرما را افزایش می‌دهد و اگر دما خیلی بالا برود، با نوکش سوراخی در پوشش روی تخم‌ها ایجاد می‌کند تا هوا جریان پیدا کند. در این میان، پرندگانی هم هستند که اصلاً لانه نمی‌سازند و به نوعی انگل دیگر پرندگان محسوب می‌شوند.
این پرندگان، مانند کوکوها، تخم خود را در لانه پرندگان دیگر می‌گذارند و هیچ مسئولیتی در قبال تخم یا جوجه خود قبول نمی‌کنند. نکته جالب این است که کوکوها تخم خود را در لانه پرندگانی می‌گذارند که از خودشان بسیار کوچک‌تر هستند. وقتی جوجه کوکو از تخم بیرون می‌آید، حتی از پرنده میزبان که نقش مادرخوانده را دارد، بزرگ‌تر است! اگرچه در برخی گونه‌ها پرنده نر در ساختن لانه به ماده کمک می‌کند، اما معمولاً این کار بر عهده پرنده ماده است. فقط در تعداد بسیار کمی از پرندگان، نرها به تنهایی لانه را می‌سازند.
تمیزی لانه در دوران رشد جوجه‌ها مسئله بسیار مهمی است. جوجه بیشتر پرندگان – به جز گنجشک‌سانان – مدفوع خود را به سمت بیرون لانه دفع می‌کنند. در مورد ماهی‌خورک‌ها، گاهی دهانه لانه از مدفوع جوجه‌ها so پر می‌شود که رفت‌وآمد به داخل آن سخت می‌شود.
نظافت لانه در گنجشک‌سانان به دو روش انجام می‌شود: یکی این که مدفوع جوجه‌ها پوشش محافظی دارد و والدین آن را با دقت برمی‌دارند و به بیرون از لانه پرتاب می‌کنند. روش دیگر این است که در سه تا چهار روز اول پس از تولد جوجه‌ها، والدین – به ویژه پرنده ماده – مدفوع جوجه‌ها را می‌خورند.
در روش اول، هر بار که پدر و مادر برای غذا دادن به جوجه‌ها به لانه می‌روند، مدفوع آن‌ها را با نوک برمی‌دارند و در نقطه‌ای نزدیک لانه رها می‌کنند. این رفتار به خوبی در پرنده سار دیده می‌شود.
برخی حیوانات دیگر نیز به صورت همزیست در لانه بعضی پرندگان زندگی می‌کنند. پرندگان این همسایه‌های مفید را می‌پذیرند، چون آن‌ها در تمیز نگه داشتن لانه نقش مهمی ایفا می‌کنند.
انواع مختلف پرندگان نه تنها در انتخاب مکان لانه، بلکه در مواد به کار رفته در ساخت آن و همچنین شکل و طرح لانه با یکدیگر تفاوت‌های زیادی دارند.
بسیاری از پرندگان کوچک از تیره گنجشک‌سانان، لانه خود را به شکل یک فنجان و از موادی مانند علف، ریشه‌های نازک گیاهی، کرک گیاهان و پر می‌سازند و داخل آن را با موی پستانداران نرم می‌کنند.
گنجشک‌سانان بزرگ‌تر، لانه‌های فنجانی خود را از مواد ضخیم‌تر و محکم‌تری می‌سازند. پرندگانی مثل زاغ کبود و کلاغ معمولی، لانه خود را از ترکه‌های چوب می‌سازند. عقاب طلایی برای ساختن لانه بزرگ و قوی خود از تکه‌های چوب و مواد دیگر استفاده می‌کند و گاهی سال‌های متمادی از یک لانه ثابت استفاده می‌کند.
بیشتر پرندگان خانواده چرخ‌ریسک درون سوراخ‌ها لانه می‌سازند، اما برخی از آن‌ها لانه‌های دراز و سربسته‌ای می‌سازند که فقط یک سوراخ ورودی دارد و از شاخه آویزان است.
سینه‌سرخ آمریکایی لانه فنجانی شکل خود را با گل محکم می‌کند. برخی از پرستوها تمام لانه خود را فقط از گل می‌سازند. بیشتر بادخورک‌ها نیز مواد لانه را با بزاق دهان خود به هم می‌چسبانند.