در گذشته، قبل از اختراع یخچال‌های برقی، مردم از وسیله‌ای به نام یخدان استفاده می‌کردند. این یخدان‌ها معمولاً از جنس چوب، سفال یا فلز بودند و دو لایه داشتند.
بین این دو لایه، موادی مانند پشم شیشه یا خاک اره قرار می‌دادند. این مواد مثل یک عایق عمل می‌کردند و از ورود گرمای بیرون به داخل یخدان جلوگیری می‌کردند. در قسمت بالای یخدان، محلی برای قرار دادن قطعات یخ وجود داشت. هوای سرد، سنگین است و به سمت پایین حرکت می‌کند. بنابراین، سرمای حاصل از یخ به آرامی به بخش‌های زیرین نفوذ می‌کرد و مواد غذایی را خنک و تازه نگه می‌داشت.
یک سوراخ نیز در کف یخدان تعبیه شده بود تا آب حاصل از ذوب یخ از آن خارج شود. مردم معمولاً در زمستان، یخ را از آب‌های یخ‌زده طبیعی جمع‌آوری و در انبارهای مخصوصی نگهداری می‌کردند تا در فصل‌های گرم سال از آنها استفاده کنند. این روش، نشان‌دهنده خلاقیت انسان برای رفع نیازهای روزمره با استفاده از امکانات محدود است.
یخدان‌ها و یخچال‌های سنتی، ساختمان‌هایی بودند که در قدیم برای درست کردن و ذخیره‌ی یخ در زمستان و مصرف آن در روزهای گرم تابستان استفاده می‌شدند. این بناها به‌ویژه در مناطق خشک و کم‌آب ایران مانند اصفهان، یزد، کرمان، خراسان و فارس، رواج زیادی داشتند. ساخت این یخچال‌های طبیعی در ایران، نمونه‌ی روشنی از سازگاری انسان با محیط برای برطرف کردن نیازهایش بود. این سازه‌ها چه از نگاه معماری و چه از دید علمی، نمونه‌ای کم‌نظیر از همکاری انسان با طبیعت در فصل‌های گوناگون سال به شمار می‌رفتند.
قسمت‌های مختلف یخدان‌های قدیمی و نحوه عملکرد آنها
یخدان‌های سنتی معمولاً از سه بخش کلیدی ساخته می‌شدند:
استخر
حوضچه‌ای که برای جمع کردن آب و درست کردن یخ استفاده می‌شد، استخر نام داشت. این حوضچه معمولاً در سمت شمالی ساختمان یخدان ساخته می‌شد تا آب باران به راحتی به داخل آن جاری شود.
حصار
یک دیوار بلند به نام “حصار” در اطراف استخر ساخته می‌شد. این دیوار دو کار مهم انجام می‌داد: هم برای استخر سایه ایجاد می‌کرد و هم مانع از نفوذ گرمای بیرون به داخل آب می‌شد. در بعضی جاها، ارتفاع این دیوارها حتی به ده متر هم می‌رسید تا نور آفتاب به هیچ وجه نتواند به استخر برسد. گاهی برای اینکه دیوارها محکم‌تر باشند یا از تابش آفتاب از جهت‌های مختلف جلوگیری کنند، در کنار دیوار اصلی، سازه‌های دیگری مثل طاق‌های تو رفته و دیوارهای پشتی بزرگ نیز می‌ساختند.
مخزن یخ
مخزن یخ، جایی برای انبار کردن یخ بود. این مخزن معمولاً در سمت جنوبی ساختمان یخدان ساخته می‌شد تا آفتاب به طور مستقیم به آن نتابد. این مخازن چندین راه دسترسی به بخش شمالی داشتند تا برداشتن یخ از حوضچه‌ها آسان‌تر شود. مخازن یخ را در دو سبک معماری می‌ساختند:
**گنبدی:** مصالح به کار رفته در این نوع مخزن، معمولاً خشت خام یا چینه بود. دهانهٔ آن پهن و قسمت بالای آن باریک‌تر بود. درِ ورودی در بخش شمالی و نزدیک به حوضچهٔ یخ قرار داشت و برای انتقال راحت‌تر یخ، کف آن شیب‌دار بود. خروجی نیز درست روبروی ورودی ساخته می‌شد و از طریق یک اتاقک کوچک به فضای بیرون راه پیدا می‌کرد. یخچال‌های ابرقو، کرمان، یزد، میبد، کاشان و یخچال میرفتاح در ملایر از این نوع مخزن گنبدی دارند.
**تونلی:** شکل این مخزن مانند یک تونل دراز و به صورت مستطیل بود. پهنای آن حدود ۵ متر و درازای آن نزدیک به ۱۰ متر می‌شد. سقف آنها را معمولاً به شکل طاق می‌ساختند و در کنار راهروهای آن، اتاق کوچکی وجود داشت که نیمی از آن با چندین پله به زیرزمین می‌رسید. یخچال دوقوز پله در ارومیه و یخچال خلیلی در تهران از نمونه‌های مخزن تونلی هستند.
جای نگهداری یخ در این مخازن، گودال‌های ژرفی بود که در میانهٔ آنها کنده می‌شد. در یخچال‌های گنبدی، این گودال‌ها دایره‌ای و در نوع تونلی، به شکل مستطیل بودند. دیواره‌های گودال را از سنگ، آجر یا کاهگل درست می‌کردند و پشت آن را با موادی مانند خاک زغال عایق‌بندی می‌نمودند.
معماران چیره‌دست آن زمان می‌دانستند که یخ‌ها ممکن است آب شوند و این آب می‌تواند به شالودهٔ یخچال نفوذ کند و به آن آسیب برساند. برای جلوگیری از این مشکل، چاهی در بیرون از ساختمان یخچال حفر می‌کردند و یک راه باریک از کف گودال تا آن چاه می‌ساختند. به این روش، آب ناشی از ذوب یخ‌ها به درون چاه می‌ریخت و سازهٔ یخچال سالم می‌ماند.
نحوه تولید و برداشت یخ از یخچال‌های باستانی
در گذشته افرادی به نام یخچال‌دار، کار تهیه و پخش یخ را بر عهده داشتند. آنها در شب‌های سرد زمستان، داخل استخرهای مخصوص تا اندازه مشخصی آب می‌ریختند. سرمای هوا به قدری بود که تا صبح، این آب کاملاً یخ می‌بست. هر شب مقدار کمی آب به حوضچه اضافه می‌کردند و این کار آنقدر تکرار می‌شد تا ضخامت یخ به عمق حوضچه برسد.
سپس یخچال‌داران صبح‌ها با ابزارهای مخصوص، یخ‌ها را خرد می‌کردند و به محل نگهداری یخ منتقل می‌کردند. آنها یخ‌ها را در گودال‌های بزرگ می‌ریختند و برای جلوگیری از چسبیدن قطعات یخ به هم، بین هر لایه، کاه یا ساقه‌های گندم قرار می‌دادند. وقتی گودال پر می‌شد، درِ آن را با کاهگل می‌پوشاندند تا گرما و نور به داخل نفوذ نکند. این یخ‌ها تا فصل تابستان در گودال نگهداری می‌شدند و سپس به فروش می‌رسیدند. درِ یخچال فقط صبح‌ها و عصرها که هوا خنک‌تر بود باز می‌شد. به این ترتیب، یخ‌ها تا پایان تابستان، آب خنک مورد نیاز مردم را تأمین می‌کردند.
یخچال‌ها از قدیم تا به امروز چه فرقی کرده است؟
یخچال‌های امروزی با نمونه‌های قدیمی آن، در شیوه ساختن و نگهداری یخ کاملاً متفاوت هستند. در گذشته، مردم از سرمای زمستان و بارش برف برای درست کردن یخ بهره می‌گرفتند. روش کار به این شکل بود که در فصل سرما، آب را در حوضچه‌های مخصوصی جمع می‌کردند. دیوارهای بلند این یخچال‌ها سایه‌ای ایجاد می‌کرد که مانع از گرم شدن آب توسط آفتاب می‌شد. وقتی شب فرا می‌رسید و هوا سرد می‌شد، آب داخل حوضچه یخ می‌بست. بعد افراد، این یخ‌ها را به قطعات کوچک تقسیم می‌کردند، از حوضچه خارج می‌کردند و در انبار یخچال نگهداری می‌نمودند.
اما یخچال‌های مدرن، برای تولید یخ از برق یا گاز استفاده می‌کنند. در این دستگاه‌ها، آب در یک محفظه دربسته قرار دارد و با کمک کمپرسور، دمای آن به زیر صفر می‌رسد. این فرآیند باعث می‌شود که آب به یخ تبدیل شود.
معروف‌ترین یخدان‌های قدیمی و طبیعی در ایران
در ایران، سازه‌های قدیمی زیادی برای نگهداری یخ وجود دارد که بعضی از آنها از ارزش تاریخی و فرهنگی بالایی برخوردارند. در ادامه، به چند نمونه از مشهورترین این یخدان‌های تاریخی و طبیعی اشاره می‌کنیم:
یخدان مؤیدی در کرمان: این بنا یکی از بزرگ‌ترین و دیدنی‌ترین یخدان‌های ایران است که در زمان حکومت صفویان ساخته شده است.
یخدان‌های دوقلوی سیرجان: این یخچال، تنها نمونه دوقلوی موجود است و قدمت آن به سال ۱۲۷۴ هجری شمسی بازمی‌گردد.
یخدان گلی خلیل‌آباد: این یخدان در دوره قاجار احداث شده و نشان‌دهنده هنر و فرهنگ مردم منطقه خلیل‌آباد در استان خراسان رضوی است.
یخچال نه‌پله ارومیه: این بنا که با نام دوقوز پله بوزخاناسی نیز شناخته می‌شود، در عصر قاجار بنا شده است.
یخچال خلیلی تهران: این یخچال در دوره پهلوی اول و در دوران معاصر ساخته شده است.
یخچال‌های تاریخی ایران فقط به این چند مورد محدود نمی‌شوند. تعداد زیادی یخچال قدیمی در سراسر ایران وجود دارد که در گذشته به دست معماران ماهر ساخته شده‌اند و در اینجا تنها به معرفی چند نمونه از آنها پرداختیم.
جمع‌بندی
یخدان‌ها و آب‌انبارهای قدیمی، از بناهای تاریخی مهمی هستند که هوش و خلاقیت پیشینیان ما را در بهره‌گیری از منابع طبیعی نشان می‌دهند. این سازه‌ها گذشته از ارزش تاریخی، از جاذبه‌های گردشگری نیز به شمار می‌روند و سالانه بازدیدکنندگان بسیاری را به سوی خود می‌کشانند.
یخچال‌های طبیعی را بشناسید