با کتیبه بیستون آشنا شوید!
سنگ نوشته بیستون، بزرگ ترین کتیبه سنگی در سراسر جهان به شمار می‌رود. این اثر، اولین متن به جا مانده از ایران باستان است که به دست پادشاهان هخامنشی در سال ۵۲۰ پیش از میلاد ایجاد شده است.
این کتیبه تاریخی در منطقه بیستون، بخشی از شهرستان هرسین، و در فاصله حدود ۳۰ کیلومتری کرمانشاه قرار دارد و بر دامنه کوه بیستون حکاکی شده است.
سنگ نوشته بیستون نه تنها یکی از مهم‌ترین و معروف‌ترین اسناد تاریخی جهان محسوب می‌شود، بلکه مهم ترین سند به جای مانده از دوران هخامنشیان نیز هست. در این کتیبه، شرح چگونگی پیروزی داریوش بزرگ بر گوماته مغ و دستگیری شورشیان آن دوره روایت شده است.
نام بیستون
نام بیستون از واژه باستانی ایرانی “بغستان” گرفته شده که به معنای “جایگاه خدایان” است. اولین بار در نوشته‌های دیودوروس سیکولوس، تاریخ‌نگار یونانی، به این مکان اشاره شده است. او در کتاب خود از نوشته‌های کتزیاس یاد کرده و نوشته که سنگ‌نوشته بیستون را سمیرامیس، ملکه افسانه‌ای آشور، کنده‌کاری کرده و نام کوه را “Bagastanon oros” ثبت کرده است. در این نوشته‌ها آمده که کوه بیستون به خدای اهورامزدا پیشکش شده است.
در زبان پهلوی، این نام به “بَهیستان” و بعدها “بَهیستون” تغییر یافت. در سده‌های اولیه پس از اسلام، این نام به صورت “بهستون” خوانده می‌شد و امروزه ما آن را بیستون می‌نامیم. شایان ذکر است که تلفظ امروزی “بیستون” به معنی “بدون ستون” تنها یک گویش محلی است و پایه تاریخی ندارد.
تاریخچه کتیبه بیستون
پس از مرگ بردیا و زمانی که پادشاهی به داریوش رسید، در سراسر قلمرو هخامنشی نوزده شورش بزرگ و کوچک رخ داد. داریوش بزرگ پس از آرام کردن این شورش‌ها، تصمیم گرفت تا مردم سرزمینش و آیندگان را از چگونگی رسیدن به قدرت و سال‌های نخست حکومتش آگاه کند. او این یادبود و پیام مهم را در محلی به نام بیستون، بر سر یک راه قدیمی، حکاکی کرد.
این راه، شاهراهی پررفت‌وآمد بود که کاروان‌ها و سربازان از بابل و بغداد به سمت کوه‌های زاگرس و همدان از آن عبور می‌کردند. این مکان به خاطر موقعیت ویژه‌ای که داشت از دیرباز به نام “سرزمین خدایان” (بغستان) شناخته می‌شد. نقش‌برجستهٔ بیستون که تصویر داریوش و زندانیان را نشان می‌دهد، بر سطحی عمودی به بلندی سه متر و پهنای پنج و نیم متر کنده‌کاری شده است. داریوش لباس پارسی بر تن دارد، ریشی به سبک آشوریان و تاجی کنگره‌دار بر سر گذاشته و در سمت چپ صحنه ایستاده است.
اندازهٔ داریوش در مقایسه با اسیران بزرگ‌تر است تا شکوه و عظمت او را نشان دهد. بلندی قامت اسیران حدود ۱٫۷ متر و بلندی قامت داریوش نزدیک به ۱٫۷۲ متر است. دو نفر از یاران وفادار داریوش — ویندفرناه کمان‌دار و گئوبروه نیزه‌دار — پشت سر او ایستاده‌اند.
داریوش که کمانی در دست چپ دارد، پای چپ خود را بر سینهٔ نخستین دشمنش، گئومات مغ، گذاشته است. گئومات دست‌هایش را به حالت التماس به سوی بالا دراز کرده. پشت سر او، ردیفی از هشت اسیر دیگر دیده می‌شود که به ترتیب آثرین، ندئیتَبیرَ، فرورتیش، مرتیه، چیسنْتَخمه، وه‌یزداتَ، اَرخ و فراد نام دارند. گردن این اسیران با طناب به هم بسته شده و دست‌هایشان از پشت سر捆绑 شده است. در بالای سر اسیران و روبروی داریوش، نماد فروهر دیده می‌شود و داریوش دست راست خود را به نشانهٔ نیایش به سوی اهورامزدا بلند کرده است. در فضای بالای سر داریوش نیز نوشته‌ای کوتاه قرار دارد.
داریوش در چند مرحله بیانیهٔ تاریخی خود را که نخستین سند مکتوب تاریخی ایرانیان به شمار می‌رود، کامل کرد. امروزه چهار نسخه از سنگ‌نوشتهٔ بیستون در دست داریم: متن پارسی باستان، متن ایلامی، متن بابلی و ترجمهٔ آرامی متن پارسی باستان. به نظر می‌رسد ترجمهٔ آرامی مانند یک بخشنامه برای آگاهی استان‌های مختلف به دور و نزدیک فرستاده شده بود. یک نسخه از آن در الفانتین مصر به دست باستان‌شناسان پیدا شده و قطعه‌ای از نقش‌برجستهٔ بیستون نیز در بابل کشف شده است.
داریوش در بیستون می‌گوید:
«تو که پس از این، این نبشته و نگاره را می‌بینی، مبادا به آن‌ها آسیب بزنی. تا می‌توانی آن‌ها را همان گونه که می‌بینی، نگهداری کن.»
اما گذر زمان و فرسایش ناشی از باران و باد، به همهٔ بخش‌های سنگ‌نوشته به‌ویژه متن بابلی آسیب زیادی زده است. با این حال، بیشترین آسیب در همین سدهٔ اخیر رخ داده؛ زمانی که سربازان در جنگ جهانی دوم، در پایین جادهٔ بیستون patrol می‌کردند، این نقش‌ها و کتیبهٔ ارزشمند را هدف تیراندازی قرار دادند و خسارت‌های جبران‌ناپذیری به آن وارد کردند. با این حال، باید از داریوش بزرگ سپاسگزار باشیم زیرا پس از پایان کار یادبود بیستون، دستور داد تا زیر این بنا را بتراشند. این کار باعث شد برای سده‌ها دست بشر نتواند به این اثر تاریخی ارزشمند دسترسی پیدا کند و از آسیب‌های ناشی از رفتار نادرست آدمیان در امان بماند.