ساز چنگ که با نام هارپ نیز شناخته میشود، یکی از کهنترین سازهای جهان است که ظاهری زیبا و صدایی دلنشین و تقریباً افسانهای دارد. شاید برایتان جالب باشد که ریشه اصلی این ساز به سرزمین ایران و اجداد ما ایرانیان تعلق دارد. این ساز تاریخی در گذر سالها و قرنها، شکل و ساختارش بارها تغییر کرده و کمکم به فرم امروزی خود رسیده است. در ادامه این نوشته، با تاریخچه ساز چنگ بیشتر آشنا خواهید شد.
ساز چنگ
در ابتدا، چنگ شبیه یک ساز مثلثی چوبی دیده میشود. این ساز در ابعاد گوناگونی ساخته میشود و بسته به اندازهاش، تعداد سیمهای آن از ۱۹ تا ۴۷ عدد متغیر است. به چنگهایی که دارای پدال هستند و معمولاً بین ۴۰ تا ۴۷ سیم دارند، چنگ پدالی (Pedal Harp) گفته میشود.
تاریخچه ساز چنگ
اگر بخواهیم پیشینه چنگ را در نوشتههای کهن بررسی کنیم، متوجه میشویم که در ادبیات فارسی بسیار از این ساز یاد شده است. حتی سیاره زهره را با عنوان چنگزن میشناختند.
مهری گلی که در سالهای ۱۹۶۱ تا ۱۹۶۶ میلادی توسط دو باستانشناس دانشگاه شیکاگو به نامهای پیناس دلوگاز و هلن کانتور در تپه چغامیش خوزستان کشف شد، به دوران ایلامیان و هزاره چهارم پیش از میلاد تعلق دارد. روی این مهر، تصویر یک نوازنده در حال نواختن چنگ منحنی دیده میشود. این چنگ شش رشته داشته است.
به نظر میرسد چنگ کهنترین ساز ایرانی دارای تار باشد. نام این ساز بیش از هر ساز دیگری در کتابهای قدیمی ذکر شده و تصویر آن نیز در آثار باستانی برجای مانده، بسیار دیده میشود.
بررسی ساز در حجاریهای بابل و آشور و نواحی مجاور
بر اساس مدارک معتبری که از کندهکاریهای بهجا مانده از بابل و آشور و مناطق اطراف آن وجود دارد، میتوان فهمید که بیش از هشت قرن قبل از تولد مسیح، انواع مختلفی از سازها در این مناطق ساخته میشده و توسط نوازندگان استفاده میشده است.
طرحها و تصاویری که از آغاز این دوره طولانی از تاریخ تمدن انسان از سازهای موسیقی در دسترس است، نشان میدهد که سازهایی مانند چنگ، شبیه به سنتور و قانون، از جمله قدیمیترین سازها هستند که از دو هزار سال قبل از میلاد در این مناطق رواج داشتهاند.
قدمت چنگ
بر اساس نوشتهها و مدارکی که از روزگاران قدیم باقی مانده، ساز چنگ همواره مورد توجه مردم بوده و تا دوره صفویه از آن استفاده میشده است. سلطان محمد چنگی، آخرین کسی است که در آن زمان این ساز را مینواخته است.
چنگ، مانند خیلی از سازهای دیگر، به تدریج کاملتر و پیشرفتهتر شده و در طول تاریخ، انواع مختلفی داشته است. به طور کلی، انواع چنگهایی که در ایران و جهان مورد استفاده قرار گرفتهاند را میتوان به این صورت گروهبندی کرد: چنگ ارکستری، چنگ سنتی، چنگ باستانی و چنگ تزیینی.
این سازها از نظر شکل ظاهری به ۱۷ مدل و قالب گوناگون تقسیم میشوند که چنگ زاویهدار، چنگ منحنی، چنگ ون و چنگ کندوگ، نمونههایی از آنها هستند.