ایران سرزمینی است با فرهنگها و قومیتهای گوناگون که در کنار هم زندگی میکنند. این تنوع فرهنگی باعث شده تا موسیقی در این سرزمین نیز بسیار رنگارنگ و متنوع باشد. یکی از گونههای زیبا و دلنشین موسیقی ایرانی، متعلق به منطقه مازندران است. در این نوشته از وبلاگ مدیر تولز، شما را بیشتر با دنیای موسیقی مازندرانی آشنا میکنیم.
موسیقی مازندرانی
موسیقی مازندران، درست مانند دیگر موسیقیهای محلی ایران، با زندگی روزمره مردم پیوندی ناگسستنی دارد. این موسیقی در شالیزارها، جنگلها، کنار دریا، در جشنهای شاد و مراسم سوگواری و نیز در آیینهای مذهبی حضوری پررنگ دارد. پس از انقلاب، این موسیقی رشد و دگرگونی چشمگیری یافت و جایگاه ویژهای در دل هنرمندان و مردم پیدا کرد.
این موسیقی در گستره وسیعی از دشتهای شمالی کوههای البرز و کرانههای جنوبی دریای خزر رواج دارد؛ از دشتهای شرقی مانند کتول و گرگان (که ترکمننشین نیستند) گرفته تا دو سوی نشتارود در غرب مازندران. همین گستردگی جغرافیایی، باعث تنوع و گوناگونی در این موسیقی شده است.
موسیقی مازندران به دو شکل آوازی و سازی اجرا میشود. این موسیقی با موسیقی گیلکی در غرب و موسیقی خراسانی در شرق ارتباط و شباهتهایی دارد. همچنین در سالهای اخیر، موسیقی پاپ نیز در میان مردم مازندران طرفداران زیادی پیدا کردهاست.
اشکال موسیقی
موسیقی قدیمی مازندران به دو شکل اصلی اجرا میشود.
نوع اول همراه با خواندن و شعر است و نوع دوم فقط با ساز نواخته میشود و کلامی در آن وجود ندارد.
موسیقی آوازی
موسیقی آوازی مازندران به سه گروه اصلی تقسیم میشود: عاشقانه، پهلوانی و مذهبی.
۱ – عاشقانه: آوازهایی مانند امیری، نجما و طالبا در همهجای مازندران، کتولی در بخش شرقی و ولگهسری در بخش غربی آن خوانده میشوند. محتوای این آهنگها عشق است؛ چه عشق به معشوق و چه عشق به طبیعت، حیوانات و سرزمین.
۲ – پهلوانی: از نمونههای شناختهشدهٔ آوازهای پهلوانی در این منطقه، سوت یا سورت است که داستانهای کهنی را روایت میکند و بیشتر آنها مربوط به دوره قاجار و پس از آن هستند.
۳ – آیینی: موسیقی مذهبی مازندران شامل مراسمی مانند نوروزخوانی، نواجش، موری، چاووشخونی، تعزیه و موارد مشابه است.
علاوه بر اینها، گونههای آوازی کوچکتر و ریزمقامهایی مثل کیجاجانها و لالاییها نیز بخش مهمی از موسیقی آوازی این خطه را در بر میگیرند.
دسته بندی
موسیقی این منطقه را در چهار گروه اصلی دستهبندی میکنند. این گروهها اگرچه نقاط مشترکی با هم دارند، اما هر کدام مشخصات و ویژگیهای منحصر به فرد خود را حفظ کردهاند:
موسیقی بومی و اصیل تبری (که در مناطق کوهستانی و دشتهای مرکزی مازندران رواج دارد)؛ موسیقی گُداری (که مرکز آن قنبرآباد در شهرستان بهشهر است)؛ موسیقی خنیایی شرق مازندران (در دشتهای شرقی استان، از منطقه کُردکوی در استان گلستان تا میاندورود در ساری)؛ و در نهایت موسیقی غرب مازندران (که از دو سوی رودخانه چالوس تا دو سوی رودخانه نشتا و همچنین موسیقی منطقه کجوری را شامل میشود).
موسیقی مرکز مازندران
موسیقی بخشهای مرکزی استان، که تقریباً ریشه و منشأ اصلی همه آهنگها و نواهای چهار منطقه اصلی تبریزبان است، در همه نواحی کوهستانی و دشتها از منطقه هزارجریب تا شرق رودخانه چالوس رواج دارد. این موسیقی از یک سو برپایه دو مقام آوازی مهم منطقه، یعنی امیری (تبری) و کتولی، و از سوی دیگر بر اساس قطعات سازی و آهنگهای چوپانی شکل گرفته است. مقامهای امیری و کتولی به مرور زمان وارد موسیقی سازی نیز شدهاند و بر غنا و پرباری آن افزودهاند.
موسیقی گُداری
گُدارها که در نوشتههای تاریخی و گفتههای مردم مازندران با نامهایی مانند گُدَر، گودار، چوله و خیکِش شناخته میشوند، خود را چوله صدا میزنند. آنها گروهی از نوازندگان و آوازخوانان هستند که در گذشتهای نامشخص از هندوستان کوچانده شدهاند. تاریخ دقیق و چگونگی این کوچ روشن نیست، اما منابع موجود در سه مورد با هم توافق دارند: ریشه هندی آنها، کوچ اجباری و پیشهی هنرمندی آنها. گدارها گروهی کوچک و غیررسمی از کولیها هستند که اکنون در زبان و شیوهی زندگی مردم مازندران جذب شدهاند و بیشتر در روستاها و محلههای میان بهشهر و گرگان زندگی میکنند.
موسیقی شرق مازندران
موسیقی بخش شرقی مازندران از نواحی شرقی شهر ساری تا نزدیکی شهر کردکوی (که در استان گلستان قرار دارد) رواج دارد. این موسیقی بر اساس روایتها و داستانهای آوازی شکل گرفته و گاهی نیز از موسیقی ترکمنی و خراسانی تاثیر پذیرفته است. سازهای اصلی در این منطقه دوتار و کمانچه هستند و آواز نیز بخش مهمی از اجراهاست. در اینجا سازهایی مانند لَلهوا، دِسَرکوتِن و سرنا که در مناطق مرکزی مازندران معمول هستند، دیده نمیشود.
دوتار شرق مازندران (که مرکز آن بهشهر است) در مقایسه با دوتارهای دیگر مناطق ایران، دستانهای کمتری دارد (حداکثر هشت پرده) و روش نواختن آن سادهتر است. این ساز بیشتر برای همراهی با آوازها و نغمههای محلی این منطقه به کار میرود. دوتارنوازان و خوانندگان محلی منطقه گُدار، نقش بسیار مهمی در پاسداری و اجرای موسیقی این ناحیه دارند.
موسیقی غرب مازندران
موسیقی بخش غربی مازندران، مجموعهای از آوازها و نواهایی است که از شرق شهر نوشهر آغاز شده و تا غرب شهر تنکابن گسترده شده است. این موسیقی، مانند دیگر موسیقیهای مناطق مرزی، تحت تأثیر هر دو فرهنگ مازندرانی و گیلانی قرار دارد و در حالتها و ریتمهای سازی و آوازی آن، ترکیبی از موسیقی تبری، گیلکی، دیلمانی، اِشکِوری و طالقانی به چشم میخورد. هرچه از غرب این ناحیه به سمت شرق حرکت کنیم، نقش موسیقی تبری پررنگتر میشود و در مناطق غربی، تأثیر موسیقی شرق گیلان (بیهپیش) بیشتر خود را نشان میدهد. در این محدوده جغرافیایی، هیچ نشانهای از موسیقی گُداری و موسیقی شرق مازندران دیده نمیشود.