موسیقی اصلی ایران با نامهایی مانند موسیقی سنتی ایران، موسیقی کلاسیک ایران یا موسیقی دستگاهی نیز شناخته میشود. این موسیقی، مجموعهای از دستگاهها، نغمهها و آوازهاست که از زمانهای بسیار قدیم تا امروز در میان مردم ایران رواج داشته و زنده مانده است. در ادامه این نوشته در وبلاگ مدیر تولز، با گونههای مختلف دستگاههای موسیقی سنتی ایران آشنا خواهید شد.
مفهوم دستگاه
دستگاه در موسیقی، مجموعهای از بخشهای مختلف است که بر پایهی یک نظم و ارتباط درونی، به شکل سنتی در کنار یکدیگر قرار میگیرند و هر کدام حالت و فضای مخصوص به خود را دارند. به نظر میآید چینش این بخشها در یک دستگاه بر اساس هماهنگی و سازگاری میان آنها صورت میگیرد؛ هر دستگاه از بخش مشخصی آغاز میشود و در پایان نیز به همان بخش بازمیگردد. دستگاه به عنوان یک کل منسجم، به نوازندگان و خوانندگان کمک میکند تا فواصل و جایگاه هر بخش و ارتباط آن با بخشهای دیگر دستگاه را بهتر درک کنند.
دیدگاه ها نسبت به لفظ دستگاه
واژه «دستگاه» از نظر بیشتر کارشناسان، به حالت و جایگاه دست روی دسته سازهایی مانند تار و سهتار اشاره دارد (یعنی ترکیبی است از کلمههای «دست» و «گاه» به معنای مکان یا موقعیت، مانند ایستگاه یا پاسگاه).
اما برخی دیگر بر این باورند که «گاه» ممکن است از ریشه واژه «گات» گرفته شده و به نوشتههای اوستایی پیوند داشته باشد.
طرفداران نظر اول توضیح میدهند که در گذشته به پردههای ساز، «دستان» میگفتند. بنابراین نام دستگاههایی مانند سهگاه و چهارگاه، به جایگیری دست روی این دستانها مربوط میشود.
کاربرد واژه دستگاه در معنای موسیقایی آن، ظاهراً برای نخستین بار در نوشتهای با عنوان «رساله در بیان علم موسیقی و دانستن شعبات او» دیده شده است. این رساله احتمالاً پیش از سال ۹۷۴ هجری قمری نوشته شده و در آن برخی از مقامهای موسیقی را «صاحب دستگاه» نامیدهاند.
بیشتر منابع امروزی، هفت دستگاه اصلی را نام میبرند و علاوه بر آنها پنج آواز را نیز معرفی میکنند که هر آواز زیرمجموعه یکی از آن هفت دستگاه است. این دستگاهها عبارتند از: همایون؛ ماهور؛ شور؛ سهگاه؛ چهارگاه؛ راستپنجگاه و نوا. با این حال، برخی منابع، آوازهایی را که معمولاً بخشی از دستگاه شور و همایون دانسته میشوند، یک دستگاه مستقل به حساب آورده و شمار کل دستگاهها را ۱۲ یا ۱۳ عدد ذکر کردهاند.
آشنایی با انواع دستگاههای موسیقی سنتی
در این بخش شما را با گونههای مختلف دستگاههای موسیقی ایرانی و نمونههایی از هر کدام آشنا میکنیم.
موسیقی سنتی ایران از مجموعهای به نام دستگاه تشکیل شده است. هر دستگاه فضای احساسی و ملودی خاص خود را دارد و مانند یک مسیر اصلی برای نواختن و خواندن عمل میکند.
برخی از دستگاههای اصلی عبارتند از:
– **شور**: یکی از پرکاربردترین دستگاههاست و حالتی بین شادی و حزن دارد. نمونه معروف آن تصنیف “مرغ سحر” است.
– **همایون**: حالتی آرام و گیرا دارد. آهنگ “دلشدگان” نمونهای از این دستگاه است.
– **ماهور**: فضایی شاد و فرحبخش ایجاد میکند. قطعه “رنگ ماهور” از نمونههای شناخته شده آن است.
– **سهگاه**: حالتی عمیق و تأملبرانگیز دارد. تصنیف “ز من نگارم” در این دستگاه ساخته شده است.
– **چهارگاه**: معمولاً حالتی باشکوه و حماسی دارد. قطعه معروف “سلام” در چهارگاه نواخته میشود.
– **راستپنجگاه**: تلفیقی از چند فضای مختلف است و کمتر اجرا میشود.
هر یک از این دستگاهها، گوشههای متعددی دارند که مانند جادههای فرعی درون آن مسیر اصلی هستند. با یادگیری این دستگاهها، نوازندگان و خوانندگان میتوانند آهنگها و نواهای زیبای ایرانی را خلق کنند.
دستگاه همایون؛
دستگاه همایون بر اساس آواز اصفهان شکل گرفته است. بخشهای مختلف یا گوشههای این دستگاه عبارتند از: درآمد، جامهدران، چکاوک، بیداد، بیات راجع، اوج، طرز، ضجه موره، شمعونی، موالیان، نیداوود، لیلی و مجنون، شکوه، نوروز عرب، نوروز صبا، نوروز خارا، نفیر، فرنگ، شوشتری، بختیاری و موالف، عزال، ده ناصری، راز و نیاز، میگلی و مثنوی.
برای نمونه، آهنگ «شد خزان گلشن آشنایی» با صدای جواد بدیعزاده و ترانه مشهور «اگر بار گران بودیم رفتیم» در این دستگاه ساخته شدهاند. همچنین تصنیف «کاروان» با اجرای شهرام ناظری که چندین بار در تلویزیون همراه با فیلمی از شهیدان جنگ پخش شده، یکی دیگر از آثار شناختهشده در دستگاه همایون است.
دستگاه ماهور؛
اجزای تشکیلدهنده دستگاه ماهور شامل موارد زیر است: درآمد، داد، گشایش، فیلی، شکسته، شکسته قرهباغ، مجلسافروز، خسروانی، دلکش، خاوران، طربانگیز، نیشابوری، نصیرخانی، چهارپاره (طوسی)، مرادخانی، قرائی، بوسلیک، آذربایجانی، زیرافکند، حصار ماهور، نیریز، نهیب، عراق، محیر، آشوراوند، اصفهانک، حزین، نغمه، زنگوله، راک هندی، راک کشمیر، راک عبداله، صفیر راک، ساقینامه، صوفینامه، کشتهمرده و مثنوی.
به عنوان مثال، تصنیف مشهور «مرغ سحر» اثر مرتضینیداوود، یکی از نمونههای شناختهشده در این دستگاه است. مرتضینیداوود از شاگردان برجسته میرزا حسینقلی و درویشخان بود و خود نیز از استادان ردیف موسیقی ایرانی به شمار میرود. آغاز این قطعه بهوضوح از بخش درآمد ماهور الهام گرفته است. همچنین قطعاتی مانند «ز من نگارم خبر ندارد» از آلبوم آهنگ وفا و «ز دست محبوب» از آلبوم شب وصل نیز در دستگاه ماهور اجرا شدهاند.
دستگاه شور ؛
دستگاه شور از چند آواز اصلی به نامهای ابوعطا، بیات ترک، دشتی و افشاری تشکیل میشود. گوشههای مختلف این دستگاه نیز شامل موارد زیر است: درآمد خارا، کرشمه، رهاب، سلمک، شهناز، نغمه، قرچه، رضوی، حسینی، عزال، زیرکش سلمک، حزین و فرود، گلریز، صفا، بزرگ، دو بیتی، قجر، ملانازی، گرایلی، مجلسافروز، عاشقکش و مثنوی.
به عنوان مثال، آلبوم «یاد ایام» با صدای استاد محمدرضا شجریان و به ویژه قطعهٔ «یاد ایام» خود، نمونهای بسیار خوب از اجرای دستگاه شور است. همچنین آلبوم «زیباترین» با خوانندگی علیرضا افتخاری و آلبوم «مرا عاشق» با صدای شهرام ناظری، دو نمونهٔ شناختهشدهٔ دیگر از این دستگاه مهم موسیقی ایرانی هستند.
دستگاه سهگاه؛
اجزای اصلی دستگاه سهگاه شامل این بخشهاست: درآمد، زابل، مویه، مخالف، مغلوب، حصار، مثنوی مخالف، زنگ شتر، جغتائی، مسیحی، شاه ختائی و رهامی.
برخی بر این باورند که سهگاه از دستگاه چهارگاه سرچشمه گرفته است. دستگاه سهگاه علاوه بر حس انرژیبخش و بیدارکنندهای که از ویژگیهای اصلی چهارگاه است، در بخشهایی حال و هوای شاد و نشاطآوری نیز دارد که این تغییر احساس به دلیل جابهجایی یکی دو نت کوچک در آن ایجاد میشود. این دستگاه از برخی جنبهها به دستگاه شور نیز نزدیک است و در کل، گزینهای مناسب برای بالا بردن سطح حال و هوای شنونده به شمار میرود!
به عنوان نمونه: آهنگ «رسوای زمانه» با صدای علیرضا قربانی در آلبومی همنام که با همکاری همایون خرم ساخته شده، در این دستگاه اجرا شده است. همچنین تصنیف «آسمان عشق» در آلبومی با همین نام و قطعات «تار زلف»، «غم عشق» و «دل شیدا» در آلبوم «رسوای دل» و به ویژه آهنگهای «از غم عشق تو» در همین آلبوم، نمونههای بسیار خوبی برای شناخت و درک دستگاه سهگاه هستند.
دستگاه چهارگاه؛
اجزای اصلی دستگاه چهارگاه شامل این بخشها میشود: درآمد، زابل، حصار، پیشزنگوله، زنگوله، نغمه، بستهنگار، مویه، مخالف، مغلوب، حدی، پهلوی، رجز، منصوری، معربد، لزگی، شب فرخ، نحوی و رهامی.
هر یک از دستگاههای موسیقی ایرانی گاهی با زمان خاصی از روز پیوند خوردهاند و معمولاً گوش دادن به آنها در همان ساعت، احساس خوشایندتری به شنونده میدهد. دستگاه چهارگاه را به طور ویژه متعلق به ساعات آغازین روز و صبحگاه میدانند.
به عنوان نمونه، قطعه مشهور «سلام» با صدای کسایی که در آلبوم «صبحگاهی» حسین علیزاده به زیبایی نواخته شده، نمونهای عالی از یک کار موسیقی ایرانی در دستگاه چهارگاه است. بسیاری از ما سالهاست که روز خود را با شنیدن این قطعه آغاز میکنیم، بیآنکه بدانیم در چه دستگاهی ساخته شده است. آلبوم «دستان» با صدای محمدرضا شجریان نیز در همین دستگاه اجرا شده است. همچنین قطعه بیکلام «دخترک ژولیده» ساخته علینقی وزیری که در این آلبوم وجود دارد، مثال خوبی برای درک بهتر فضای موسیقایی چهارگاه به شمار میرود.
دستگاه راست پنجگاه؛
بخشهای مختلف دستگاه راستپنجگاه شامل این موارد است: درآمد، زنگوله، پروانه، نغمه، روحافزا، خسروانی، پنجگاه، سپهر، عشاق، نیریز، بیات عجم، مبرقع، قرچه، بحر نور، ابوالچپ، طرز، لیلی و مجنون، راوندی، نفیر و نوروز، فرنگ و عراق.
این دستگاه از جمله دستگاههای کمتر شناخته شده موسیقی ایرانی است و آثار زیادی در آن ساخته نشده. راستپنجگاه از نظر ویژگیها به دستگاه ماهور نزدیک است. در مسیر حرکت نتها برای بخشهای مختلف هر دستگاه، یک روند مشخص صعودی یا نزولی دیده میشود. نتها در دستگاه راستپنجگاه و ماهور کاملاً یکسان هستند، اما شیوه حرکت و چرخش ملودی در آنها با هم تفاوت دارد.
برای نمونه: آلبوم «چشمه نوش» و همچنین آلبوم مشترک حسین علیزاده و علیرضا افتخاری با نام «راز و نیاز»، دو نمونه بسیار خوب از اجرای این دستگاه به شمار میروند.
دستگاه نوا؛
اجزای اصلی دستگاه نوا عبارتند از: درآمد، گردانیه، نیشابورک، نغمه، بیات راجه، عشاق، عراق، حزین، نهفت، رهاب، گوشت، مثنوی گوشت، عشیران، مجلسی، خجسته، حسین، ملکحسینی، بوسلیک، نیریز، تختطاقدیس و شاهختائی.
به دلیل نزدیکی و شباهت این دستگاه به دستگاه شور، برای تشخیص آن کمی دقت و شناخت لازم است. در حقیقت اگر با دستگاه شور به خوبی آشنا باشید، میتوانید تفاوتهای نغمههای نوا و شور را متوجه شوید. اما اگر به دنبال حال و هوایی عمیق و گیرا هستید، گوش دادن به قطعات این دستگاه نیز میتواند برای شما جذاب باشد.
برای نمونه، تصنیف «رفتم در میخانه» و آلبوم «نوا مرکب خوانی» با صدای محمدرضا شجریان، دو اثر شناختهشده در این دستگاه هستند. همچنین «کنسرت نوا» اثر حسین علیزاده که یک دو نوازی تار و تنبک است و آلبوم «نینوا» از همین هنرمند، از دیگر نمونههای برجسته در دستگاه نوا به شمار میروند.